منظور از تاريخ مذاهب و اديان بررسى اجمالى اديان يا مذاهبى است كه در گذشته وجود داشته و از بين رفتهاند، و يا هم اكنون باقىاند و پيروانى دارند.
كلمه «دين» از الفاظ مشترك آريايى و سامى است. [1]دين در لغت عرب به معناى: طاعت، ملت، عادت، روش، شأن، قهر و غلبه، خضوع، استيلاء، حساب، ملك، حكم، ورع، معصيت، قضا و داورى و خدمت آمده است و كلمۀ ديان به معنى داور و قاضى [2]است؛ واژۀ دين در فارسى پهلوى به معنى كيش و وجدان است. [3]
محققان لفظ دين را در آثار سه قوم يافتهاند:
1-در لغت آرامى (اقوام ساكن شمال بين النهرين) كه به معنى حكم و قضا به كار رفته، و در اكدى به معنى قانون و حق و داورى استعمال شده است.
2-در لغت عرب قديم، به معنى رسم و عادت و شريعت آمده، چنان كه در شعر اميّة بن ابى الصلت:
كل دين يوم القيامة عند اللّه (م) الاّ دين الحنفيّة زور به معنى شريعت استعمال شده است.
و اصطلاحا مذهب به يكى از تيرهها و شعب يك دين، چه تيرههاى اعتقادى؛ مانند اسماعيليه و معتزله در اسلام، يا طرق سير و سلوك؛ مانند