غصبى را خواهد داشت و هيچ نوع تصرّفى حتى عبور از آن جايز نيست، مگر آنكه مالك يا ولىّ او را مانند پدر، جدّ و يا قيّم منصوب از سوى آن دو راضى كند و در صورتى كه مالكش را نشناسد، حكم مال مجهول المالك را خواهد داشت و در مورد آن بايد به حاكم شرع رجوع كنند. از اين مسأله حكم قسمتهاى باقيمانده از اينگونه زمينها نيز روشن مى‌شود كه تصرف در آنها بى‌اجازۀ مالكش جايز نيست.

مسأله 75 رفت و آمد و نشستن و تصرفاتى از اين قبيل در زمينهاى مساجد، حسينيه‌ها، قبرستانها و ديگر موارد وقف عام كه در راهها واقع شده‌اند، جايز است. ليكن اينگونه تصرفات در زمينهاى مدارس و مانند آنها از موقوفات خاص، جز براى كسانى كه وقف برايشان شده، مورد اشكال است.

مسأله 76 زمين مساجد واقع شده در خيابانها و پياده‌روها، از وقف بودن خارج نمى‌شود، ليكن احكام مترتّب بر عنوان مسجد را ندارد مانند حرمت نجس كردن آن؛ وجوب زدودن نجاست از آن؛ حرمت توقف جُنُب، حايض و نفساء در آن.

و اما قسمتهاى باقيمانده از مسجد اگر از عنوان مسجد بودن، خارج نشده باشد، همۀ احكام مربوط به مسجد بر آنها بار مى‌شود؛ ليكن اگر از عنوان مسجد بودن خارج شود مثلاً ظالم آن را به دكان، محل و يا خانه تبديل كند احكام مسجد بر آن بار نمى‌شود و همۀ انتفاعات حلال از آن جايز است، مگر آنچه كه موجب تثبيت غصب به شمار آيد كه جايز نيست.

مسأله 77 آثار بجا مانده پس از ويران كردن مسجد مانند سنگ و چوب و آهن؛ و وسائل آن مانند لوازم روشنايى، گرمايشى و سرمايشى، اگر وقف بر مسجد باشد، واجب است كه صرف مسجد ديگرى شود، و اگر اين كار ممكن نباشد، در مصالح عمومى مصرف گردد، و اگر نتوان جز با فروششان از آنها استفاده كرد، بايد متولّى يا آن كه مانند او حق تصرف دارد آنها را بفروشد و صرف مسجد ديگرى بكند.

در صورتى كه آثار بجا ماندۀ مسجد، ملك آن باشد، مثل آنكه از منافع عينِ وقف شده بر مسجد خريدارى شده باشد، واجب نيست كه خود اين آثار صرف مسجد ديگرى شود، بلكه جايز است كه متولّى يا آن كه مانند او حق تصرف دارد در صورت صلاحديد آنها را بفروشد و بهاى آنها را صرف مسجد ديگرى كند.

حكم تفصيلى كه گذشت دربارۀ آثار بجا ماندۀ اوقاف عام مانند مدارس و حسينيه‌ها كه در راهها قرار مى‌گيرند نيز جارى است.

مسأله 78 حكم قبرستانهاى مسلمانان كه در راهها قرار مى‌گيرد و از املاك شخصى يا اوقاف عام است، از آنچه گذشت، روشن مى‌گردد. اين مسأله در صورتى است كه رفت و آمد در زمين قبرستان موجب هتك حرمت اموات مسلمان نشود وگرنه رفت و آمد در آن جايز نيست. ليكن اگر قبرستان ملك شخصى يا وقف نباشد، هر گونه تصرّف در آن در