هم مى‌رسيد،و چون ابتدا معصيت كرده بود اين صفا و درجه از دست او رفت،و فايدۀ حسنه،محو آثار معصيت شد و بس.

فصل سوم:قواى چهارگانه سر منشأ نيكيها و بديها

از آنچه گذشت روشن شد كه:از براى انسان اگر چه قوى و جوارح بسيار است، و ليكن همه آنها به غير از چهار قهرمان،مطيع و فرمانبردارند،و ايشان را مدخليتى در تغيير و تبديل احوال مملكت نفس نيست،و آنچه منشأ اثر و باعث نيك و بد صفات،و خير و شر ملكات هستند از اين چهار قوه‌اند.پس همه اخلاق نيك و بد از اين چهار پديد آيد،و منشأ صفات خير و شر اين‌ها هستند.

و ليكن،خيرات و نيكيهاى قوه عاقله در حال تسلط و غلبه آن است،و بديها و شرور آن در حالت زبونى و عجز آن در تحت ساير قوا،و آن سه قوّۀ ديگر بر عكس اين‌اند، زيرا كه:آثار خير و نيكوئيهاى آنها در حالت ذلت و انكسار و عجز ايشان در نزد عقل است،و شرور و آفات ايشان در وقت غلبه و استيلاى آنها است بر عقل.

فصل چهارم:در بيان اينكه:قوه عقليه ادراك كليات كند،
و قوه وهميه ادراك جزئيات نمايد

بدان كه:شأن قوّۀ عقليه و وهميّه،ادراك امور است.و ليكن اوّلى ادراك كليات را كند و دومى تصور جزئيات را.و چون هر فعلى كه از بدن صادر مى‌شود،افعال جزئيه است،پس مبدأ تحريك بدن در جزئيات افعال به تفكر و رويه قوه وهميه است،و از اين جهت آن را«عقل عملى»و«قوه عامله»مى‌نامند،و اولى را«عقل نظرى»و«قوه عاقله».

و شأن قوه غضبيه و شهويه تحريك بدن است،و اين دو مبدأ تحريك‌اند.اما غضبيه، مبدأ حركت بدن است به سوى دفع امور«غير ملائمه» [1]از بدن،و شهويه،مبدأ حركت آن است به سوى تحصيل امور ملائمه.

پس اگر قوه عاقله بر ساير قوا غالب شود،و همه را مقهور و مطيع خود گرداند،البته تصرف و افعال جميع قوا بر وجه صلاح و صواب خواهد بود،و انتظام در امر مملكت نفس و نشأۀ انسانيت حاصل خواهد گرديد.و از براى هر يك از قوا،تهذيب و پاكيزگى به هم خواهد رسيد.و هر يك را فضيلتى كه مخصوص به آن است حاصل خواهد شد.

پس،از تهذيب و پاكيزگى قوه عاقله،صفت«حكمت»حاصل مى‌شود،و از تهذيب