ذكر واژه‌ «حافظين» به صورت جمع يا به خاطر اين است كه دو فرشته در روز و دو فرشته در شب مراقب اعمال انسان‌ها هستند (همان‌گونه كه در بعضى از روايات آمده) [1] يا به خاطر اين‌كه مخاطب همه انسان‌ها هستند و فرشتگانى كه مراقب همه مردم هستند، جمع مى‌باشند.

نامه اعمال در دست راست يا چپ؟

يازدهمين آيه اشاره به مطلب تازه‌اى مى‌كند و آن وضع نامه اعمال در دست انسان‌ها در قيامت است كه بدكاران نامه اعمالشان به دست چپ، و نيكوكاران به دست راستشان سپرده مى‌شود، و اين خود يكى از نشانه‌هاى روشن براى مشخص ساختن وضع خوبان و بدان در دادگاه محشر است، مى‌فرمايد:

«اما كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شده (با يك دنيا افتخار) فرياد مى‌زند كه‌اى اهل محشر! نامه اعمال مرا بگيريد و بخوانيد! من مى‌دانستم قيامتى در كار است و به حساب اعمالم مى‌رسند»! فَاما مَنْ اوتِىَ كِتابَهُ بِيَميِنِه فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَه- انّى ظَنَنْتُ انّى مُلاقٍ حِسابِيَه‌

و به عكس «كسى كه نامه اعمالش به دست چپش داده شده فرياد مى‌زند: اى كاش هرگز نامه اعمالم به من داده نمى‌شد!- اى كاش هرگز نمى‌دانستم حساب من چيست؟ و اى كاش مرگم فرا مى‌رسيد»! وَ امّا مَنْ اوتِىَ كِتابَهُ بِشمِالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنى لَمْ اوتَ كِتابِيَه- وَلَمْ ادْرِ ما حِسابِيَه- يا لَيْتَها كانَتِ الْقاضِيَةُ

آيا دست راست و چپ اشاره به همان عضو مخصوص بدن است؟ يا كنايه از خير و شر؟ چرا كه دست راست را كنايه از خير مى‌دانند و چپ را كنايه از انحراف و شر.

اين معنا به صورت احتمال در تفسير فى ظلال القرآن آمده است، ولى نياز يا ضرورتى به اين تأويل نيست، بكله به راستى نيكوكاران نامه عمل را در دست راست دارند و بدكاران در دست چپ و اين نشانه‌اى است براى شناسايى آنها در آن روز.

كلمه هاؤُمْ» به گفته بسيارى از مفسّران و ارباب لغت مركب از «هاء» كه اسم فعل و به معناى خُذْ (بگير) است و «ميم» كه ضمير جمع مذكر مخاطب است، و اين واژه مانند فعل امر صرف مى‌شود گفته‌

[1]. وسائل الشيعه، جلد 3، صفحه 154 و 155 باب 28 از ابواب مواقيت- در اين باب روايات متعددى است كه‌مى‌گويد: هرگاه كسى نماز صبح را در آغاز طلوع فجر انجام دهد ملائكه شب و روز كه در حال تغيير مأموريتند هر دو آن را ثبت مى‌كنند، در تفسير آيه 78 سوره اسراء ان قرآن الفجر كان مشهوداً نيز روايات متعددى از طرق شيعه و اهل سنت نقل شده است (به تفسير نمونه ذيل همان آيه مراجعه كنيد).