ذكر اين نكته نيز ضرورت دارد كه بحث‌هاى مربوط به معاد عموماً، و آنچه مربوط به جزئيات آن است خصوصاً، بسيار سئوال‌انگيز است، و «تا آن‌جا كه در توان داشتيم» سعى كرده‌ايم كه براى تمام اين‌ «سئوالات» پاسخى از خود «قرآن» يا «احاديث و دلائل منطقى عقلى» بيابيم، و همه جا براى نزديك ساختن اين مفاهيم مهم و پيچيده به اذهان تلاش و كوشش كنيم، ضمناً با استفاده از مثال‌هاى گويا و زنده مطالب را به اذهان نزديك سازيم و در اين راستا تجربياتى را كه در بحث‌هاى تفسيرى و اعتقادى داشتيم در اين زمينه به كار گرفتيم، اميد است با اين تلاش توفيقى در اين راه نصيب شده باشد، و البتّه قضاوت با شماست.

مسلّماً اين كار زمينه‌اى خواهد شد براى تلاش هرچه بيشتر آيندگان، تا تلاش‌ها در اين راه استمرار يابد، زيرا هيچ‌كس نمى‌تواند ادعا كند كه آخرين سخن را در اين بحث‌ها گفته است، و چيزى براى گفتن باقى نمانده است.

«خداوند» همه ما را از هر گونه لغزش چه در «علم» و چه در «عمل» چه در «نوشته‌ها» و چه در «گفته‌ها» به لطف و كرمش مصون و محفوظ دارد.

و ما را در سايه لطف و عنايتش به سلامت از اين منزلگها، به منزل اصلى يعنى كانون رحمتش «جنان عدن»، «جنة الخلد» برساند كه طى اين راه جز با عنايات و الطاف‌ او براى هيچ‌كس امكان‌پذير نيست.

آمين يا رب العالمين.

قم- حوزه علميه- ناصر مكارم شيرازى‌

شعبان 1411

اسفندماه 1369