آيات در مورد علوم انسان تعبير به‌ «تذكر» مى‌كند، مانند «انَّ فِى ذلِكَ لآيةً لِقُومٍ يَذَّكَّروُنَ؛ در اين نشانه‌اى است براى جمعيتى كه متذكر مى‌شوند» (نحل- 13) و نيز مى‌فرمايد: «وَما يَذَكَّرُ الّا اولوُا الالْبابِ؛ هيچ‌كس جز انديشمندان متذكر نمى‌شود» (آل‌عمران 7) و نيز مى‌فرمايد: «وَيُبَيِّنُ آياتِهِ لِلّناسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّذَكَّروُنَ؛ خداوند آياتش را براى مردم تبيين مى‌كند شايد متذكر شوند» (بقره- 221)

آيا مفهوم تذكر همان يادآورى نيست؟ و اعتقاد معروف افلاطون را كه هرگونه علم را يادآورى مى‌داند تداعى نمى‌كند؟!

پاسخ‌

«تذكر» از ماده‌ «ذكر» است، و ارباب لغت معناى اصلى ذكر را «حفظ» گفته‌اند، چنانكه راغب در مفردات مى‌گويد: «ذكر گاهى به حالت و كيفيت نفسانى گفته مى‌شود كه انسان به كمك آن قادر بر حفظ معارف و علوم است و گاه به حضور چيز در قلب، و يا بيان»، نظير همين معنا نيز در «لسان العرب» نيز آمده است كه مى‌گويد: «ذكر به معناى حفظ چيزى است و نيز به معناى مطلبى است كه بر زبان جارى مى‌شود».

بنابراين معناى «ذكر» و «تذكر» تنها يادآورى بعد از فراموشى، و يا تجديد يك خاطره در ذهن نيست همه معلومات را شامل مى‌شود.

3- «فطرت» و «وجدان» در روايات اسلامى‌

وجود اين منبع شناخت در نهاد آدمى از مسائلى است كه در روايات اسلامى نيز اشارات فراوانى به آن شده است، به عنوان نمونه به احاديث زير توجه كنيد:

1- پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در حديث معروفى مى‌فرمايد: «كلُّ مُولُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حَتى‌ يَكُونَ ابَواهُ يُهَوِدّانِهِ وَ يُنَصِّرانِهِ؛ هر نوزادى بر فطرت (توحيد و اسلام) متولّد مى‌شود و اين فطرت همچنان ادامه دارد تا پدر و مادر او را به آيين ديگرى،