به خدا اعتماد كامل پيدا كرده است.

وَالتَّسليمُ لِأمرِ اللّهِ‌

. اين مرحله بالاتر از مرحله قبل است و ديگر منفعت معنا نمى‌دهد.

در مرحله توكّل خواست من مطرح بود، امّا در مرحله تسليم خواست مطرح نيست.

فلسفه توكّل‌

با توجّه به آنچه ذكر كرديم استفاده مى‌شود كه اوّلًا توكّل بر خدا، بر آن منبع فناناپذير قدرت و توانايى، سبب افزايش مقاومت انسان در برابر مشكلات و حوادث سخت زندگى مى‌شود.

از مجموع آيات قرآنى استفاده مى‌شود كه منظور از توكّل اين است كه در برابر عظمت مشكلات، انسان احساس حقارت و ضعف نكند، بلكه با اتّكاءِ بر قدرت بى‌پايان خداوند، خود را پيروز و فاتح بداند و به اين ترتيب، توكّل اميدآفرين، نيروبخش و تقويت‌كننده و سبب فزونى پايدارى و مقاومت است.

اگر مفهوم توكّل، به گوشه‌اى خزيدن و دست روى دست گذاشتن بود معنا نداشت كه درباره مجاهدان و مانند آنها سفارش شود.

و اگر كسانى چنين مى‌پندارند كه توجّه به عالم اسباب و عوامل طبيعى با روح توكّل ناسازگار است سخت در اشتباهند، زيرا جدا كردن آثار عوامل طبيعى از اراده خدا نوعى شرك محسوب مى‌شود، مگر نه اين است كه عوامل طبيعى هر چه دارند از او دارند و همه به اراده و فرمان اوست. آرى اگر عوامل را دستگاهى مستقل در برابر او بدانيم اينجاست كه با روح توكّل سازگار نخواهد بود- دقّت كنيد.

چگونه ممكن است چنين تفسيرى براى توكّل بشود با اينكه شخص پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه سرسلسله متوكّلان بود، براى پيشبرد اهدافش از هيچ فرصت، نقشه‌