شود و اگر جاهل قاصر است و خطا كرده، به دليل آنكه مصون نيست از بيت‌المال مسلمانان بايد ديه خطايش را بپردازند، مجتهد هم مانند قاضى است.

عواقب اخروى‌

اين كار عواقب و تبعاتى هم در آخرت انسان دارد. مثلًا اگر شما در مجلس وعظ و خطابه روى منبر، فتواى خلافى را نقل كنيد و در نقل آن مقصّر باشيد، وقتى مى‌توانيد از عواقبش در امان باشيد كه تمام كسانى را كه پاى منبر بوده‌اند ببينيد و اشتباهى را كه كرده‌ايد جبران كنيد. حال من چگونه مستمعين را شماره و آنها را پيدا كنم تا يك حكم خلاف الهى را كه گفته‌ام تصحيح كنم؟ اين كار بسيار دشوارى است. بنابراين بايد با دقّت سخن گفت و در اصول و فروع دين و احكام اسلام بايد دقّت فراوان به‌خرج داد. حتّى اگر در جايى يقين داريد باز فوراً جواب ندهيد، ابتدا مطالعه كنيد و بعد جواب بدهيد.

انسان در اين‌گونه موارد بايد بترسد كه واقعاً ترس هم دارد، زيرا اين كار از خطرهاى بسيار بزرگى است كه جامعه را تهديد مى‌كند. اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود:

«لا تَقُل ما لا تَعلَمُ فإنَّ اللّهَ فَرَضَ عَلى‌ جَوارِحِكَ كُلّها فَرائِضَ يَحتَجُّ بها عَلَيكَ يَومَ القِيامَةِ

؛ آنچه را نمى‌دانى مگوى، زيرا خداوند بر اعضا و جوارح تو فرايضى مقرّر داشته كه روز قيامت به آنها با تو احتجاج خواهد كرد». [1] اين برنامه اسلام است، امّا مى‌بينيم كه عدهّ‌اى چقدر با جرأت فتوا مى‌دهند و خود را در همه مسائل اسلامى (اصول و فروع و اقتصاد و سياست) صاحبنظر دانسته و قضاوت مى‌كنند. اين براى جامعه بسيار خطرناك است كه تخصّص در مسائل دينى از آن حذف شود. چگونه است كه در مسائل طبّى غير طبيب حق ندارد نسخه بدهد و اين قابل تعقيب است، امّا وقتى در مسائل دينى نسخه‌هاى زيادى صادر مى‌شود و هر كسى اظهار نظر مى‌كند قابل تعقيب نيست؟

[1]. نهج‌البلاغه، حكمت 382.