مى‌كنيم و بعد جواب مى‌دهيم. بنابراين، كارى نكنيم كه هم براى خودمان و هم براى مردم، اين ذهنيّت پيدا شود كه ما همه چيز را مى‌دانيم. به قول آن دانشمند، همه چيز را همگان دانند و همگان هم هنوز از مادر متولّد نشده‌اند. علاوه بر اين همه چيز را همگان هم نمى‌دانند، چون اگر تمام علوم بشر را روى هم جمع كنيم باز همگان همه چيز را نمى‌دانند و اين يك واقعيّت انكارناپذير است. من برخى مسائل را از آنها مى‌پرسيدم مى‌گفتند بايد فكر كنيم، مطالعه مى‌كنيم. خلاصه سخن بدون علم و آگاهى عواقب خطرناكى هم در دنيا دارد و هم در آخرت كه گريبان انسان را مى‌گيرد.

عواقب دنيوى‌

اگر در امور مادّى از انسان سؤالى كنند و بدون علم و آگاهى جواب دهد به خودش و ديگران زيان مادّى مى‌رسانَد. و اگر در امور معنوى باشد زيان معنوى به مردم مى‌رساند. هر ضربه‌اى كه به جامعه وارد شود به فرد هم وارد مى‌شود.

فى‌المثل اگر عالمى فتواى نادرستى بدهد كه به سبب آن ضرر و زيانى دامنگير كسى گردد، خسارت به او خسارت به كلّ جامعه است و اين باعث مى‌شود كه عواقب دنيوى هم داشته باشد، زيرا گاهى فقيه و مجتهد ضامن خسارات مادّى هم مى‌شود. مثلًا اگر كسى از من به‌عنوان يك مرجع تقليد بپرسد كه من گوسفند را چنين سر بريدم حلال است يا حرام؟ من در پاسخ بگويم حرام است و بايد دور ريخته شود، اين را من على‌القاعده ضامن هستم، چون اگر واقعاً حرام نباشد و من فتوا به حرمت بدهم، يا اگر طرز ذبح كردن را گفته باشم و غلط بوده، كه اگر جاهل مقصّر باشد نه جاهل قاصر، چون بى‌مطالعه و دقّت سخنى گفته و باعث شده است گوسفند حرام شود، در اينجا اگر فتواى قطعى به ضمان مجتهد ندهيم، دست‌كم احتياط وجوبى دارد. چنانكه در رأى قاضى گفته‌اند اگر قاضى رأى داد كه بيگناهى اعدام شود، اگر جاهل مقصّر است كه بايد طبق قانون اسلام با او رفتار