و هرگز فراموش نكنند».

به همين دليل در دوران‌هاى خفقان‌بارى كه خلفا و سلاطين جور اجازه نشر اين احكام را به مسلمانان نمى‌دادند آنها با استفاده از اين فرصت، مشكلات خود را حل مى‌كردند و با تماس گرفتن با ائمّه هدى عليهم السلام و علماى بزرگ دين پرده از چهره قوانين اسلام و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله برمى‌داشتند.

از سوى ديگر، حج مى‌تواند به يك كنگره عظيم فرهنگى مبدّل شود و انديشمندان جهان اسلام در ايّامى كه در مكّه‌اند گرد هم آيند و افكار وابتكارات خود را به ديگران عرضه دارند.

4. بُعد اقتصادى حج:

برخلاف آنچه برخى فكر مى‌كنند، استفاده از كنگره عظيم حج براى تقويت پايه‌هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه‌تنها با روح حج منافات ندارد، بلكه طبق روايات يكى از فلسفه‌هاى آن را تشكيل مى‌دهد.

چه مانعى دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ پايه يك بازار مشترك اسلامى را بگذارند و زمينه‌اى مبادلاتى و تجارى را در ميان خود به‌گونه‌اى فراهم سازند كه نه منافعشان به جيب دشمنانشان بريزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد.

اين دنياپرستى نيست، بلكه عين عبادت و جهاد است.

لذا در همان روايت هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام ضمن بيان فلسفه‌هاى حج به‌طور صريح به اين موضوع اشاره شده كه يكى از اهداف حج، تقويت تجارت مسلمانان و تسهيل روابط اقتصادى است.

و در حديث ديگرى از همان امام در تفسير آيه‌ «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَّبّكُمْ» [1] مى‌خوانيم كه فرمود: «منظور از اين آيه كسب روزى است، هنگامى كه انسان از احرام بيرون آيد و مناسك حج را به‌جا آورَد، در همان موسم حج خريدوفروش كنند (واين موضوع نه‌تنها گناه ندارد بلكه داراى ثواب است)».

[1]. سوره بقره، آيه 198.