مسلمان را زير نظر مى‌گرفتند تا هر حركت آزادى‌بخش را سركوب كنند، فرا رسيدن موسم حج دريچه‌اى بود به‌سوى آزادى و تماس قشرهاى جامعه بزرگ اسلامى با يكديگر و طرح مسائل مختلف سياسى. بر همين اساس، اميرمؤمنان على عليه السلام هنگامى كه فلسفه فرايض و عبادات را برمى‌شمرَد درباره حج مى‌فرمايد:

«خداوند مراسم حج را براى تقويت آيين اسلام تشريع كرد».

بى‌جهت نيست كه يكى از سياستمداران معروف بيگانه در گفتار پرمعناى خود مى‌گويد: واى به حال مسلمانان اگر معناى حج را نفهمند و واى به حال دشمنانشان اگر معناى حج را درك كنند.

و حتّى در روايات اسلامى، حج به‌عنوان جهاد افراد ضعيف شمرده شده، جهادى كه حتّى پيرمردان و پيرزنان ناتوان با حضور در صحنه آن مى‌توانند شكوه و عظمت امّت اسلامى را منعكس سازند و با حلقه‌هاى تو در توى نمازگزاران گرد خانه خدا و سردادن آواى وحدت و تكبير، پشت دشمنان اسلام را بلرزانند.

3. بُعد فرهنگى حج:

ارتباط قشرهاى مسلمان در ايّام حج مى‌تواند مؤثّرترين عامل مبادله فرهنگى و انتقال فكرها در آيد.

خصوصاً با توجّه به اين نكته كه اجتماع شكوهمند حج، نماينده طبيعى و واقعى همه قشرهاى مسلمانان جهان است. در روايات اسلامى مى‌خوانيم كه يكى از فوايد حج نشر اخبار و آثار رسول خدا صلى الله عليه و آله به تمام جهان اسلام است.

هشام بن حكم مى‌گويد از امام صادق عليه السلام درباره فلسفه حج و طواف كعبه پرسيدم، حضرت فرمود: «خداوند اين بندگان را آفريد ... و فرمان‌هايى در طريق مصلحت دين و دنيا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را (در آيين حج) مقرّر داشت تا مسلمانان به‌خوبى يكديگر را بشناسند و از حال هم آگاه شوند و هر گروهى سرمايه‌هاى تجارى را از شهرى به شهر ديگر منتقل كنند ...

و براى اينكه آثار پيامبر صلى الله عليه و آله و اخبار او شناخته شود، مردم آنها را به خاطر آورند