خود بيانگر عوامل مرگ و حيات قلب است. امام عرض مى كند: خدايا با توبه قلبم را زنده كن؛ بدين معنا كه حيات با توبه و مرگ با گناهان صورت مى‌پذيرد.

برخى افراد در كنارشان هزاران درس عبرت صورت مى‌گيرد، يا هزاران آيه و روايت و مواعظ تكان‌دهنده در گوششان مى‌خوانند، امّا كوچك‌ترين اثرى در آنها ندارد، چون قلبشان مرده است.

حيات را مى‌توان با دو چيز به‌خوبى شناخت: حس و حركت. يعنى موجودى كه نه احساس دارد و نه حركت مرده است، يا كسى كه سوزن در بدنش فرو مى‌كنى امّا تكان نمى‌خورد مرده است، يا اينكه احساس نمى‌كند آن عضو از بدنش مرده است چنانكه قرآن در بحث از حيات و مرگ معنوى گاه مثلًا برخى مرده‌ها را در رديف زنده‌ها قرار مى‌دهد مى‌گويد: « «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبّهِمْ يُرْزَقُونَ»؛ (اى پيامبر) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند مرده‌اند، بلكه زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى‌شوند». [1] يا در جاى ديگر عدّه‌اى از زنده‌ها را در صف مرده‌ها قرار مى‌دهد مى‌گويد:

«إِنَّكَ لَاتُسْمِعُ الْمَوْتَى‌ وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ». [2]

در جاى ديگر مى‌فرمايد: « «لِيُنْذِرَ مَنْ كَانَ حَيًّا»؛ تا هر كس را كه زنده است (و حيات انسانى دارد) انذار كند». [3] قرآن وسيله انذار انسان‌هاى زنده است.

حيات و مرگ دل‌ها

انسان‌ها داراى چند نوع حيات و مرگند:

نخست حيات و مرگ نباتى كه مظهرش همان نمو و رشد و تغذيه و توليد مثل‌

[1]. سوره آل عمران، آيه 169.

[2]. سوره نمل، آيه 80.

[3]. سوره يس، آيه 70.