زيرا اين سخن، با اين عموميّت، به معناى آن است كه تمام غرايز و اميال و عواطف و انگيزه‌هاى گوناگونى را كه در روح بشر ريشه دوانده و سر چشمه فعاليتهاى اجتماعى او مى‌شود همه را ناديده گرفته و بگوييم: «انسان همچون يك دستگاه ماشين است كه براى ادامه كار خود فقط سوخت لازم دارد»!

كسانى كه چنين قضاوت مى‌كنند درست مانند طرفداران «فرويديسم» هستند كه انسان را تنها از زاويه «غريزه جنسى» مورد مطالعه قرار داده به همين دليل همه رويدادهاى زندگى بشر را در طول تاريخ معلول آن دانسته است، اينها نيز تنها به مسأله «سوخت» ماشين وجود بشر و «آب و نان» توجّه كرده‌اند و نه چيز ديگر.

ولى با اين همه سهم عوامل اقتصادى را در اين رويدادها مخصوصاً در عصر ما نبايد فراموش كرد.

آلبرماله‌ مورّخ معروف در بخش تاريخ قرن هيجدهم مى‌گويد: «مجلس كنوانسيون فرانسه در حق انگليسها گفت: «سياست انگلستان در دفتر تجارتشان ثبت است و جنگ و صلح آنها تابع افزايش و نقصان گمركات آنهاست»! [1]

[1]. تاريخ قرن 18، ج 1، ص 197- 198.