كه در تمامى «مستعمرات» و «شبه مستعمرات» به حركت در آمده، و به صورت جنگها و انقلابهاى محلى خودنمايى مى‌كند، به خوبى مى‌توان مشاهده نمود.

تكيه روى «ناسيوناليسم»، و انتخاب «شعارهاى ملى» به عنان بهترين شعارهاى سياسى و اجتماعى در سراسر شرق نشانه ديگرى از اين بيدارى است.

بدبينى و سوء ظن فوق العاده نسبت به سياستهاى بيگانه واكنش روحى غير قابل انكارى است كه شرق در برابر تجاوزها و ستمهايى كه چندين قرن تحمّل نموده نشان مى‌دهد.

امّا موضوع مهم اين است كه: شرق على رغم آمادگى روحى براى پيش گرفتن يك راه مستقل، فراهم بودن زمينه‌هاى فكرى براى شكستن زنجيرهاى اسارت و خاتمه دادن به زندگى انگلى و وابسته به غرب، هنوز طرح صحيحى براى اين كار نريخته است، بلكه گاهى از طرح‌هايى پيروى مى‌كند كه او را در جهت خلاف مقصود پيش مى‌برد.

بدون شك يكى از نخستين گامها كه ملل شرق براى تحقّق بخشيدن به افكار استقلال طلبانه و اصلاحى و دفاعى خود