بيان آيه 3

اعراب‌

هو: بهتر اين است كه اين ضمير براى شان و قصه باشد. يعنى: «الامر اللَّه يعلم ...» پس «اللَّه» مبتدا و «يعلم» خبر(فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ) در محل نصب به «يعلم» و «سركم» مفعول «يعلم».

مقصود

(وَ هُوَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَ جَهْرَكُمْ‌): اين خطاب متوجه همه مخلوقات است. خواه فرشتگان كه در آسمانند يا جن و بشر كه در زمينند.

خداوند به اسرار و حالات و كارهاى ايشان آگاه است و بر او مخفى نيست چنان كه ميفرمايد( وَ يَعْلَمُ ما تَكْسِبُونَ‌): يعنى بر همه كارهاى نيك و بد شما آگاه است و شما را بر حسب كردارتان پاداش مى‌دهد.

ممكن است خطاب، تنها متوجه انسانها باشد. يعنى: كسى كه در آسمانها و زمين، معبود همه مخلوقات است به نهان و آشكار شما انسانها آگاه است و هيچيك از امور مربوطه به شما بر او پوشيده نيست.[1]

[1]- كلمه« اللَّه» ممكن است به معناى معبود و متعلق جار و مجرور باشد و ممكن است جار و مجرور متعلق به محذوف و حال يا خبر براى« اللَّه» باشد. مؤلف در هر دو وجه اشكال ميكند. لكن از ابو بكر سراج نقل كرده است كه« اللَّه» اگر چه اسم علم است، لكن معناى ثنا و تعظيم دارد و معناى آن قريب به معناى فعل است، بنا بر اين ممكن است كه متعلق جار و مجرور واقع شود. يعنى:

خداوند كه در آسمانها و زمين مورد تعظيم است به نهان و آشكار شما آگاه است. با اين بيان، شبهه مكان داشتن خداوند از بين مى‌رود و عبارت، از عيب و اشكال پيراسته ميشود. نظير آن جمله:

(وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ)( زخرف 84: او كسى است كه در آسمان و زمين، معبود و مورد تعظيم است.)( طبق اين بيان، جار و مجرور متعلق است به معناى مستفاد از« اللَّه» و« هو» مبتدا و« اللَّه» خبر و(فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ) متعلق به« اللَّه» يا خبر دوم است. يعنى: اوست كه در آسمانها و زمين به خداوندى يگانه است. در همه جا هست و بهيچ مكانى نزديكتر از مكان ديگر نيست. اين معنى را با تاكيدى بيشتر، چنين بيان كرد: او كسى است كه راز پوشيده شما و كار آشكار شما را مى‌داند.

ترتيبى كه در اينجا در خصوص معانى آيه با توجه بوجوه مختلف اعراب، ذكر شده است، از كارهايى است كه مؤلف بزرگوار، معتقد است پيش از او كسى انجام نداده است.

با اين بيان از لحاظ اصول دين هم شبهه‌اى متوجه آيه نيست. كسانى كه معتقدند خداوند داراى مكان است، از اين آيه، نميتوانند استفاده‌اى كنند. بلكه آيه در رد آنهاست.