1- درباره اهل كتاب فقط كه از آنها «جزيه» گرفته ميشد (از: حسن، قتاده و ضحاك) 2- درباره همه كفار ولى پس از آن با آيه قتال نسخ شد (از سدى) 3- مراد اينست كه اگر كسى پس از جنگ وارد اسلام شد نگوئيد كه به اكراه، اسلام را پذيرفته است زيرا پس از جنگ وقتى به ميل و رضاى خودش مسلمان شد اسلامش درست است و او مجبور نبوده است (از: زجاج) 4- اين آيه درباره دسته‌اى معين از انصار نازل شد همانطور كه از ابن عباس نقل كرديم.

5- هدف، دسته مخصوصى نيست بلكه بطور كلى معناى آيه اينست كه در دين كه يك مسئله اعتقادى و قلبى است، اكراه و اجبار نميباشد و بنده، آزاد و مخير است و اگر كسى را به گفتن شهادتين مجبور نمايند و او هم بگويد اين گفتن، دين نيست و متقابلا كسى را مجبور كنند و كلمه كفر آميز بگويد، كافر نخواهد بود زيرا ايمان و كفر مربوط بزبان نيست و به قلب و باطن بستگى دارد و مقصود از دين هم همان دين معروف يعنى اسلام است يعنى دينى كه خدا، آن را برگزيده است.

(قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ) ايمان از كفر و حق از باطل بوسيله دليل‌ها و آيات زياد كه دلالت عقلى و نقلى دارند و نيز به سبب معجزات كه بدست رسول اكرم آشكار شد واضح و روشن گرديد.

(فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ) در معناى «طاغوت» 5 قول است:

1- شيطان: از مجاهد، قتاده و از حضرت صادق 7 نيز روايت شده است.

2- كاهن: از سعيد بن جبير.

3- ساحر: از ابى العاليه.

4- طغيانگران از جن و انس.

5- بت‌ها و بر آنچه غير از خدا مورد پرستش و عبادت قرار گيرد.

خلاصه و جامع همه اين معانى اينكه هر كس كافر شود به آنچه مخالف امر و