معادنى كه در درون آنست، پس بر پشت خود مياندازد تا اهل موقف و محشر آنها را ببينند، و فايده آن اينست كه گناهكاران وقتى آنها را ببينند حسرت ميخورند و افسوس زيرا ايشان معصيت كردند خدا را در آنها آن گاه آنها را گذاردند در حالى كه آنها بينياز نكند ايشان را از چيزى و نيز بآنها داغ كنند پيشانى و پهلو و پشت ايشان را.

((وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها)) يعنى انسان از روى تعجّب ميگويد چه شده كه زمين ميلرزد، ابى مسلم گويد: يعنى چيست براى زمين، اتفاق افتاده در آن چيزى كه شناخته نشده است.

و بعضى گفته‌اند: مقصود از اين انسان كافر است براى اينكه مؤمن معترف و مقرّ است بآن سؤال از زمين نميكند، يعنى كافرى كه ايمان ببعث ندارد، ميگويد چه چيز زمين را تكان داده و آن را باين حالت رسانيده است.

((يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها)) در آن روز خبرهاى خود را ميدهد، يعنى خبر ميدهد بآنچه بر آن عمل شده است، و در حديث آمده كه پيغمبر 6 فرمود، آيا ميدانيد كه اخبار آن چيست؟ گفتند خدا و پيامبرش داناست فرمود اخبار آن اينست كه شهادت ميدهد بر هر بنده و كنيز و هر مرد و زنى بآنچه در پشت آن انجام داده ميگويد فلانى فلان كار را در فلان روز از فلان ماه انجام داده، اين است اخبار آن.

و بنا بر اين ممكنست كه خداى تعالى در زمين ايجاد كلام كند و البتّه نسبت كلام بزمين داده مجازا و ممكنست كه آن را قلب بحيوانى كند كه قادر بر نطق و كلام باشد[1] و ممكنست كه ظاهر شود در آن چيزى كه قائم‌

[1]- ميگويم در عصر حاضر كه عصر فضا و اكتشافات است نيازى( باين تأويلات نيست زيرا علوم امروز ثابت كرده كه همه چيز داراى دستگاه گيرنده است مخصوصا زمين كه كاملا تمام صداها و افعال را ضبط ميكند و ميبينى كه نوار ضبط كه يك چيز نازك و رقيق از جنس نايلون و نفط و يا غيره است بخوبى صداها را در خود ضبط ميكند و بوسيله دستگاه ضبط صوت پس ميدهد و هم چنين دستگاه تلويزيون چگونه همه حركتها و افعال خوب و بد را ضبط و نشان همه مردمى كه در مقابل آن نشسته‌اند ميدهد پس زمينى كه در باره‌اش فرمود، وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ چه مانعى دارد كه مستقيما خود باذن خدا آنچه ديده و شنيده خبر دهد، مثنوى گويد: