نفرمود مگر به اينكه عبادت كنند خداى يگانه را كه براى او شريكى نيست و امر كرد ايشان را كه در عبادت خود شريك براى او نگيرند، پس اين چيزيست كه هيچ ملّت در آن اختلاف نكرده و تبدّلى در آن واقع نشود.

((مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ)) آميخته نكنند بعبادت پروردگار عبادت و پرستش غير او را.

((حُنَفاءَ)) در حالى كه مائل از تمام دين‌ها بسوى دين اسلام باشند مسلمان و مؤمن بتمام پيامبران.

عطيه گويد: هر گاه حنيف و مسلم با هم جمع شد معناى حنيف حاج خواهد بود و هر گاه تنها باشد معناى آن مسلمان خواهد بود، و آن قول ابن عبّاس است براى اينكه گويد، حنفاء يعنى حاجيان، ابن جبير گويد:

عرب آن را حنيف نمى‌نامد مگر كسى كه حج نموده و ختنه كرده باشد.

قتاده گويد: حنيفيّه ختنه كردن و حرمه دختران و مادران و خواهران و عمّه‌ها و خاله‌ها و اقامه مناسك است.

((وَ يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ)) يعنى و مداومت بر اقامه نماز ميكنند و حقوق واجبه مالى خود را از زكات و غيره بيرون مينمايند و ميدهند.

((وَ ذلِكَ)) يعنى دين چنانى كه ذكر آن گذشت.

((دِينُ الْقَيِّمَةِ)) يعنى دين كتابهاى ارزنده‌اى كه ذكرش گذشت.

و بعضى گفته‌اند: دين ملّت مستقيمه و شريعت مستقيمه عادله نضر بن شميل گويد: از خليل پرسيدم از اين آيه پس گفت قيّمه جمع قيّم، و قيّم قائم يكيست، و مقصود، و اين دين قائمين توحيد خداست، و در اين آيه دلالت بر بطلان مذهب اهل جبر است زيرا در آن تصريح شده به اينكه‌