و اين در صفت زمين است و تمام اينها از علامت قيامت و امور بزرگى است كه در آن واقع خواهد شد. و تقديرش. اينست هر گاه اين چيزهايى كه ما ذكر كرده و شمرديم انسانى مى‌بيند آنچه از خير و شر مقدّم داشته و عمل نموده و بر اين محذوف دلالت ميكند قول خداى سبحان.

((يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‌ رَبِّكَ كَدْحاً)) اى آدم تو ساعى در عملت هستى بسوى خدايت و قول خدا( يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ‌) خطاب بتمام مكلّفين است از فرزندان آدم. و خداوند سبحان بفرد فرد انسان ميفرمايد: اى انسان اى آدم تو عملى را بزحمت و دشوارى انجام ميدهى براى اينكه آن را بسوى خدا حمل نموده و بحقّ تعالى برسانى.

((فَمُلاقِيهِ)) يعنى پس پاداش عملت را ملاقات كنى. قرار داده ملاقات پاداش كردار را ملاقات خود آن عمل براى بزرگداشت مقام آن. و بگفته بعضى يعنى پروردگارت را خواهى ديد يعنى بسوى حكم او رونده هستى روزى كه حكمى جز حكم او نيست. ابن انبارى و بلخى گويند: جواب اذا قول خدا.( أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ‌) است و او زايده است مانند آيه كريمه.( حَتَّى إِذا جاءُوها فُتِحَتْ أَبْوابُها). و اين ضعيف است و قول اوّل وجيه است سپس خداوند سبحان- احوال مردم را در روز قيامت تقسيم كرد. و فرمود:

((فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ)) يعنى كسى كه داده شود پرونده عمل او كه در آن اعمال نيك و بد. طاعت و معصيتش ثبت است. بدست راستش.

((فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً)) يعنى مناقشه در حساب او نشود، و حسنات و ثوابهاى او را با گناهانش روبرو نموده و ميسنجند يا بتوبه يا به عفو و بخشش. و بعضى گفته‌اند: حساب آسان تجاوز و گذشت از گناهان و ثواب‌