مقصود:

سپس خداوند بحكايت لقمان برگشته و گفتار او را بفرزندش چنين ميفرمايد:

(يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ‌): اى فرزندم البته افعال انسان چه از خيرات و خوبى باشد و يا بدى و شرور- هر چقدر هم اندك باشد- و لو بمقدار وزن يك دانه خردل.

ممكن است «هاء» در (انها) ضمير قصه باشد نظير آيه شريفه‌(فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ).

«زجاج» روايت نموده كه روزى فرزند لقمان از او پرسيد آيا دانه‌اى كه در ته دريا- زير آبهاى بيكران- قرار گرفته، خدا باو دانش دارد؟ لقمان پاسخ داد آرى و لو بمقدار وزن دانه‌ى خردل هم باشد.

(فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ): پس آن دانه در ميانه كوهى بزرگ باشد و طبق گفتار «قتاده» دانه‌ى كوچك در ميانه كوه بسيار بزرگ شايد بچشم نيايد كه تا آن را بيرون آورند- اما خدا بآن آگاه است-.

(أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ‌): يا آنكه در آسمانها يا در زمين باشد. و ذكر آسمانها و زمين بعد از جمله فى صخرة كه بمعنى كوه است بايد چنين تصور شود كه از باب تأكيد آمده و گرنه كوه خود جزئى از زمين است، پس نظير آيه شريفه‌(اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنْسانَ) تأكيد خواهد بود.

اما «سدى» گويد: مقصود از صخره در اينجا آن كوهى است كه نه در آسمانها و نه در زمين قرار گرفته باشد بلكه منظور سنگى است كه زير طبقه هفتم زمين است، و اين حرفى است كه دانشمندان اسلامى آن را نپذيرفته‌اند.

(يَأْتِ بِهَا اللَّهُ‌): خداوند آن را در قيامت حاضر نموده تا پاداش آن را بدهد، و بعضى گويند كه يعنى خدا حتى بآن كارهاى كوچك ناچيز هم از خوبيها و بديها آگاهى داشته و با خواسته خود آن را ميآورد تا جزا و پاداش آن را بدهد نظير آيه شريفه كه فرمود: «هر كه ذره‌اى خوبى كند پاداش آن را در قيامت مى‌بيند و هر كه ذره‌اى‌