(عَمَّا يَفْعَلُ‌): «ماء» مصدريه است و ممكن است موصوله و اسم باشد.

مقصود:

اكنون به توبيخ مشركين پرداخته، مى‌فرمايد:

(أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ يُنْشِرُونَ‌): اين استفهام انكارى است. يعنى آنها خدايانى از زمين برنگزيداند كه بمردگان حيات بخشند. مقصود اين است كه اين خدايان قادر به حيات بخشى نيستند و بنا بر اين قادر به نعمت بخشى هم نيستند.

پس چگونه سزاوار عبادت هستند؟! اكنون بذكر دليل توحيد پرداخته، مى‌فرمايد:

(لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا): اگر در آسمان و زمين خدايانى جز خدا بودند، زمين و آسمان پايدار نمى‌ماندند و هر چه در آنها بود تباه مى‌شد و نظم نمى‌يافت.

اين همان برهان تمانع است كه متكلمان مبناى توحيد قرار داده‌اند.

به اين بيان:

اگر با خداوند سبحان خداى ديگرى بود، هر دو قديم بودند و صفت قدم از اخص صفات است و اشتراك در اين صفت موجب تماثل آنها مى‌شود. پس بايد هر دو عالم و قادر وحى باشند و حق هر قادرى اين است كه بتواند ضد چيزى كه ديگرى اراده كرده است، اراده كند. مثل مرگ و حيات و حركت و سكون و فقر و ثروت و ...

(يعنى يكى مرگ كسى را و ديگرى حيات او را و ... اراده كند) در اين صورت يا مراد هر دو حاصل مى‌شود، كه محال است. يا مراد هيچيك حاصل نميشود كه اينهم با قادر بودن منافات دارد يا مراد يكى حاصل مى‌شود و مراد ديگرى حاصل نميشود كه در اين صورت يكى از آنها قادر نيست. بنا بر اين جايز نيست كه خدا بيشتر از يكى باشد.

ممكن است گفته شود: آنها با يكديگر تمانعى ندارند. زيرا هر چه يكى از آنها اراده كند، مطابق حكمت است و بنا بر اين خداى ديگر نيز همان را اراده‌