اعراب:

(ما شاءَ اللَّهُ‌): ممكن است «ما» در محل رفع باشد به تقدير «و الامر ما شاء اللَّه» بنا بر اين عايد «ما» محذوف است. و ممكن است به تقدير «ما شاء اللَّه كائن» باشد. ممكن است «ما» شرطيه و در محل نصب و جواب شرط محذوف باشد. چنان كه در اين آيه نيز جواب شرط حذف شده است:( فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الْأَرْضِ‌) (انعام 35)( إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَ‌): «اقل» مفعول دوم «ترن» است. كلمه «انا» ممكن است تأكيد يا وصف براى ياء يا ضمير فصل باشد. زجاج گويد: جايز است «اقل» را رفع دهيم تا خبر «انا» باشد. قرائت عيسى بن عمر نيز همين است. بنا بر اين جمله‌(أَنَا أَقَلَّ) در محل نصب است تا مفعول دوم باشد.

فعسى: فاء جواب‌(إِنْ تَرَنِ) است.

«ثوابا» و «عقبا»: هر دو تميزند.

مقصود:

اكنون خداوند جواب مرد مؤمن بكافر را نقل كرده، مى‌فرمايد:

(قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ يُحاوِرُهُ أَ كَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرابٍ‌): مرد مؤمن در حالى كه او را تكفير ميكرد، گفت: آيا بخداوندى كه پدرت آدم را از خاك، آفريده است كافر ميشوى؟

برخى گويند: نطفه از غذا و غذا از خاك است. بنا بر اين جايز است كه گفته شود:

خداوند ترا- نه آدم را- از خاك آفريده است.

(ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلًا): خداوند ترا از حالى بحالى منتقل كرد تا اينكه بصورت انسانى مستوى القامه در آمدى و از لحاظ خلقت و قامت، اعتدال پيدا كردى.

در اينجا او را باين جهت تكفير ميكند كه منكر معاد است. و اين خود دليل است بر اينكه انكار معاد، كفر است.

(لكِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّي وَ لا أُشْرِكُ بِرَبِّي أَحَداً): لكن من چنين مى‌گويم: خداوند پروردگار و خالق و رازق من است تو اگر بمال دنيا بمن فخر فروشى مى‌كنى، من‌