هستند- و اين معنايى است كه جبائى از آيه كرده است- ولى بهتر آن است كه بگوئيم معناى آيه آن است كه در آخرت احدى سخن سودمندى مانند شفاعت و وساطت و امثال آن بر زبان نياورد جز باذن پروردگار.

سؤال- اگر كسى بگويد: چگونه ميان اين آيه با آيات ديگرى كه دلالت دارد بر اينكه كسى در آن روز سخنى نگويد جمع ميكنيد و آنها را با يكديگر وفق ميدهيد؟ مانند اين آيه كه فرمود:(هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ)[1]- آن روز روزى است كه سخن نگويند و اجازه‌شان ندهند كه عذر آورند- و اين آيه‌(فَيَوْمَئِذٍ لا يُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ‌)( وَ لا جَانٌّ)[2]- در آن روز از آدمى و جن از گناهش نپرسند- و در جاى ديگر فرمود:(وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ)[3]- نگاهشان داريد كه مورد بازخواست هستند- و امثال اين آيات كه در ظاهر با اين آيه متناقض است؟

پاسخ- در جواب گوئيم كه روز قيامت داراى توقفگاههايى است كه در بعضى از آن توقفگاهها اجازه سخن بمردم داده ميشود و در بعضى جاها اجازه نميدهند،- و اين معنايى است كه از حسن نقل شده- و ديگرى گفته: معناى اينكه فرموده است:

(لا يَنْطِقُونَ)- در آن روز سخن نميگويند- يعنى از روى منطق و استدلال سخن نميگويند اما در مورد اقرار بگناهان خود و سرزنش كردن يكديگر و گناهان را بگردن يكديگر انداختن با هم سخن ميگويند، و اين جمله در آيه فوق مانند آن است كه شما بكسى كه زياد حرف زده اما هيچيك از روى منطق و استدلال نبوده مى‌گوييد:

چيزى نياوردى و سخنى نگفتى- كه منظور سخن مستدل و منطقى است- و نظيرش را خداى سبحان فرموده است در آنجا كه گويد(صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ)[4]- كر و لال و كورند- در صورتى كه آنها در ظاهر مى‌شنيدند و سخن ميكردند و مى‌ديدند اما از آنجايى كه سخن حق را نمى‌پذيرفتند و در آن تدبر نمى‌كردند مانند شخص كر و لال و كور بودند.

[1]- سوره مرسلات آيه 35- 36.

[2] سوره الرحمن آيه 39.

[3]- سوره صافات آيه 24.

[4] سوره بقره آيه 18.