و واقدى گفته: هفت تن از فقراى انصار بودند كه چون گريستند دو تن آنها را عثمان بر مركب خويش سوار كرد و دو تن را عباس بن عبد المطلب و آن سه تن ديگر را يامين بن كعب نضرى مركب داد و بدين ترتيب آنان نيز بجنگ حاضر شدند، وى گفته است: مجموع افرادى كه در جنگ تبوك همراه رسول خدا- 6- آمدند سى هزار نفر بودند كه ده هزار نفر آنها سواره بودند.

تفسير:

(لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ) يعنى آنان كه زمين گير و ناتوان هستند. چنان كه ابن عباس گفته- و برخى گفته‌اند يعنى آنان كه نيروى بيرون شدن را ندارند (چه از نظر جسمى و چه از ساير جهات).

(وَ لا عَلَى الْمَرْضى‌) يعنى دردمندان كه دردشان جلوگير آنها از بيرون شدن است.

(حَرَجٌ) يعنى سختى و تكليفى در تخلف از جهاد و بيرون شدن با رسول خدا- 6- (بر آنها نيست).

(إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ) يعنى در صورتى كه كارشان را از غش و تقلب خالص گردانند.

(ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ) يعنى آن كس كه كار نيكو كند راهى براى سر- كوفت دادن او در دنيا و عذابش در آخرت نخواهد بود، و برخى گفته‌اند: اين آيه هر احسان كننده‌اى را شامل گردد چه آنكه هر كس بديگرى احسان كند احسان او بنفس خود باشد، و احسان بخود بدانست كه شخص رفتار نيكويى داشته باشد كه بدان شايسته ستايش و ثواب گردد.

(وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ) و خدا آمرزنده است بدان كه عذر عذر داران را پذيرفته و معذورشان داشته، و بدانها مهربان است كه بيش از طاقت آنها چيزى برايشان واجب نكرده.

(وَ لا عَلَى الَّذِينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ...) و نيز باكى و تكليفى نيست و