2- كلمه «الذى» در آيه كريمه در اصل: «الَّذِين» بوده كه نون آخر آن حذف شده است‌[1].

3- در آيه كلمه‌اى حذف شده است و در اصل: «مثلهم كمثل اتباع الذى ...» مثل اينان مثل پيروان كسى است ... و تشبيه به اتباع (پيروان) كه جمع است شدم ولى مضاف (اتباع) حذف شده و مضاف اليه (الذى) در جاى آن قرار گرفته است.

4- منظور از(الَّذِي اسْتَوْقَدَ) شخص و فرد واحد و معين نيست بلكه منظور جنس است.

5- تشبيه و تمثيل در اشخاص نيست تا اين اشكال پيش آيد بلكه تمثيل حال منافقين است به حال اين كسى كه چنين است. و اين نوع تشبيه در ادبيات فراوان ديده ميشود مثل اينكه ميگويند كندى و كم هوشى اينان مانند كم هوشى حيوان است.

(وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ) يعنى خدا به آنها نور نداد.

(صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ» ...) قتاده ميگويد: اينان از شنيدن و گفتن و ديدن حق كر و لال و كورند و اينان از گمراهى خود بر نميگردند و به اينهمه دليل‌هاى الهى گوش ندادند گويى كرند و اقرار بخدا و رسولش ننمودند گويى لالند و در ملكوت آسمان و زمين و آيات قدرت حق ننگريستند گويى كورند، چون فائده اين اعضاء بدانها نرسيده مثل اينست كه اين اعضا را ندارند.

و همانطور كه سابق گفتيم: معناى‌(خَتَمَ اللَّهُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ) نيز همين است كه قلب اينان چون ادراك ندارد پس گويى مهر شده است نه اينكه خدا حائل و حاجبى بين دل آنها و حق و حقيقت ميزند كه درك نكنند و آيات كريمه‌(أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى‌ أَبْصارَهُمْ)[2] (اين منافقانند كه خدا آنها را لعن كرده و گوش‌

[1] در ادبيات عرب نظائرى دارد مانند اين شعر:

[2] آيه 23 از سوره محمد