ضرورت بازنگرى

در نقش جريان اعتزال

در حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام)

جواد سليمانى[1]

درآمد

جريان هاى سه گانه در حكومت على(عليه السلام)

در يك نگاه كلى مى توان گروه ها و دسته هاى مختلف سياسى جامعه را در حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) به سه جريان عمده مخالف، موافق و بى طرف تقسيم كرد.

جريان مخالف اميرمؤمنان(عليه السلام) خود به طيف هاى گوناگونى تقسيم مى شوند: برخى، مناصب مهم دولتى از حضرت طلب مى كردند، اما وقتى حضرت از اعطاى آن مناصب به آن ها خوددارى ورزيد به مخالفت و نزاع با آن بزرگوار پرداختند. طلحه و زبير از اين گروه بودند. آن ها از لحاظ مالى در سطح بسيار بالايى از رفاه بودند، ولى از لحاظ موقعيت سياسى ارضا نشده و پست و مقام بالايى را مى طلبيدند و چون با امتناع اميرمؤمنان(عليه السلام) روبه رو شدند به جنگ با حضرت برخاستند. طيف دوم از مخالفان سياسى حضرت مانند سران آن روز بنى اميه، اساس اسلام و ولايت و خلافت أميرمؤمنان(عليه السلام) را قبول نداشتند و به منظور حفظ منافع دنيوى خويش مى خواستند از شرايط موجود به طور كامل استفاده كنند. البته توقعات آن ها از حضرت و منافع مورد نظرشان متفاوت بود. عده اى، مانند وليد بن عقبه، سعيد بن عاص و مروان بن حكم مى خواستند اموالى را كه عثمان از بيت المال مسلمانان به آن ها داده بود در دستشان بماند. معاويه هم دنبال آن بود تا علاوه بر حفظ سلطه اش بر اموالى كه از بيت المال به دستش رسيده بود، سلطنت خويش را مثل گذشته و با همان بسط يد و استقلال رأى و خودكامگى بر شام حفظ كند. اما حضرت با توجه به شناخت عميقى كه از بنى اميه داشت و چون حكومتش بر محور عدالت استوار بود با هيچ يك از دو گروه مزبور مصالحه نكرد و از همين رو آن ها نيز به جنگ با آن بزرگوار برخاستند.

خوارج نيز طيف سّوم از معارضان اميرمؤمنان(عليه السلام) به حساب مى آمدند كه انگيزه و ريشه اصلى درگيرى آنان با حضرت، جهل و نادانى و كج فهمى در دين بود. آن ها بر خلاف دو جريان سابق از زرق و برق دنيا فاصله داشتند و همين امر موجب مى شد تا در وهم خويش خود را لايق تعيين مرز ميان حق و باطل ديده به خليفه امر و نهى كنند.

اميرمؤمنان(عليه السلام) به خطر اين دسته در گسترش التقاط فكرى در جامعه، ايجاد ترديد در ميان مسلمانان و زمينه سازى سلطه كفر و نفاق واقف گرديد و به مقابله با آنان برخاست.

وجه مشترك هر سه طيف ياد شده اين است كه سرانجام به معارضه و درگيرى نظامى با حضرت روى آورده و سه جنگ جمل، صفين و نهروان را بر اميرمؤمنان(عليه السلام)تحميل كردند.

در مقابل اين سه طيف، جريان موافق اميرمؤمنان(عليه السلام) بود كه در مقام داورى و عمل از حاكميت آن بزرگوار دفاع مى كردند. آن ها همان كسانى بودند كه در آغاز خلافت اميرمؤمنان(عليه السلام) با آن بزرگوار بيعت كرده (طلحه و زبير و ناكثين نيز بيعت كرده بودند) و در مناقشه ها و نزاع هاى دوران حكومت آن حضرت با سياست ها و مواضع ايشان همراه و در صورت امكان در جنگ ها نيز در كنار آن حضرت قرار داشتند. افرادى، چون عمّار، مالك اشتر، ابوالهيثم بن تيّهان، عثمان بن حنيف، سهل بن حنيف، عبد اللّه بن عباس، عمرو بن حمق، حجر بن عدى، محمد بن ابى بكر، قيس بن سعد بن عبادة، عدّى بن حاتم، جعدة بن هبيره و بسيارى از اصحاب از مهاجران و انصار و قبايل يمنى و غيره از اين گروه به حساب مى آيند. در ميان دو موج ناهمساز و همساز با امير مؤمنان(عليه السلام) موج سومى پديد آمد كه خود را بى طرف معرفى مى كرد و در مقام اثبات، عمل هر يك از دو جريان فوق را نفى مى نمود. نقش حساس اين گروه در فرجام حكومت على(عليه السلام) از مسائل مهم و در خور تأمل مى باشد، از اين رو مقاله حاضر در جهت تبيين ضرورت بررسى نقش اين گروه در تحولات حكومت على(عليه السلام) به رشته تحرير درآمده است.

جريان اعتزال

گفتيم در ميان دو جريان مخالف و موافق فوق، جريان و خط سوّمى وجود داشت كه نه در كنار مخالفان اميرمؤمنان(عليه السلام) حضور پيدا كردند و نه در حزب اموى مشاهده شدند. اين دسته نه به حقّانيت طلحه و زبير و معاويه اذعان داشتند و نه به ذى حق بودن على(عليه السلام)معتقد بودند، از اين رو در ظاهر از هر دو جناح درگير جدا شدند و عزلت اختيار كردند. از اين افراد و جمعيت ها در كتاب ها و منابع تاريخى در مواقف مختلف ياد، و عناوين متفاوتى در مورد رفتارشان به كار برده شده است كه به برخى از آن ها به صورت مستند اشاره مى كنيم:

1. قاعدين = قعود كنندگان

اين عنوان از تعابير مورخانى، چون مسعودى و شيخ مفيد(رحمه الله) أخذ شده است:

مسعودى مى نويسد: «قعد عن بيعته جماعة عثمانيّه;[2] جمعى از عثمانى ها از بيعت با على(عليه السلام)قعود كردند (خوددارى ورزيدند)».

شيخ مفيد نيز از اين دسته با عنوان «فمن رأى القعود عن الحرب;[3] كسانى كه خوددارى از جنگ را اختيار كردند» ياد كرده است.

2. اعتزاليون = جدا شوندگان

اين نام نيز از تعبيرهاى مورخانى، مانند منقرى و مسعودى و شيخ مفيد استفاده مى شود:

منقرى در دو مورد متفاوت، يكى درباره سعد بن ابى وقاص[4] و ديگرى أيمن بن خريم[5] مى نويسد: «قد اعتزل عليّاً و معاويه: از على و معاويه فاصله گرفت».

هم چنين مسعودى هنگام معرفى كسانى از انصار كه از على(عليه السلام) جدا شدند مى نويسد: «فممن اعتزل من الانصار كعب بن مالك و...;[6] پس كسانى از انصار كه از [على(عليه السلام)] جدا شدند كعب بن مالك و... بودند». البته مقصود مسعودى در اين مقامتنها جدايى از اميرمؤمنان(عليه السلام)است ولىاز افرادى ياد مى كند كه هم از على(عليه السلام) و هم از معاويه و طلحه و زبير فاصله گرفته بودند.

شيخ مفيد نيز سعد بن أبى وقّاص و همفكران او را با عبارت «من المعتزلة عن الفريقين و مذهبهم;[7] كسانى كه از هر دو گروه (موافقان و مخالفان على(عليه السلام)) و مكتب شان فاصله گرفتند» توصيف مى كند.

3. متخلّفان = سرپيچى كنندگان

در برخى موارد نيز از عمل اين گروه با عنوان «تخلّف» ياد شده است، به عنوان نمونه ابن ابى الحديد مى نويسد: «لمّا بايع الناس عليّاً(عليه السلام) و تخلّف عبد اللّه بن عمر;[8]وقتى مردم با على(عليه السلام)بيعت كردند و عبد اللّه بن عمر سرباز زد». البته مقصود ابن ابى الحديد در اين جا تنها تخلّف از بيعت با على(عليه السلام) است، در حالى كه مى دانيم عبد اللّه بن عمر با معارضان اميرمؤمنان(عليه السلام)نيز بيعت نكرده است.

مقصود از اعتزال

اكنون اگر بخواهيم به كمك تعابيرى كه مورخان در مورد رفتار اين گروه به كار برده اند و با توجه به ماهيت و عملكرد واقعى شان در عرصه حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) عنوان مناسبى براى آن ها انتخاب كنيم دو عنوان قاعدان و متخلفان نسبت به عنوان اعتزاليان از شفافيت كمترى برخوردار مى باشند، زيرا با دقت در رفتار و گفتار اين گروه به نظر مى رسد آن ها پس از كناره گيرى از على(عليه السلام) و معارضانش، براى نهادينه كردن انديشه خود به كار فرهنگى همّت گماردند و فعاليت خزنده اى را براى نفى غير و اثبات خود آغاز نمودند. بنابراين، نمى توان آن ها را «قعود كنندگان» به معناى كسانى كه دست از فعاليت شسته و نشستن را بر قيام ترجيح دادند نام نهاد، زيرا آن ها با شبهاتى كه در مورد جنگ داخلى مسلمانان به جامعه القا كردند جنگ فرهنگى سختى را عليه آنان ساز كردند.

واژه متخلّفان نيز براى معرفى اين گروه، مناسب به نظر نمى رسد، زيرا ساير گروه ها و جريان هاى معارض حضرت را نيز در بر مى گيرد و از ويژگى «مانعيّت» كه از شروط لازم «معرِّف» مى باشد برخوردار نيست.

در نتيجه، اعتزاليون نسبت به دو عنوان فوق براى نام گذارى آنان اولويت مى يابد. البته كلمه معتزل گاه به معناى «جدا شونده و فاصله گيرنده» و گاه «گوشه نشين و خانه نشين» به كار مى رود. بديهى است مقصود ما همان معناى اول مى باشد و گرنه محذورى كه در مورد واژه قاعدان مطرح گرديد در مورد اعتزاليون نيز مطرح خواهد شد، زيرا در مفهوم «گوشه گيرى» نيز نوعى انفعال نهفته است و حال آن كه از سكوت و خانه نشينى گروه مذكور، اعتراض فعّالى به مشام جامعه مى رسيد كه مقابله با آن، كار آسانى نبود. بنابراين، در يك تعريف كوتاه مى توان گفت: عنوان «اعتزال در حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) بر جريانى اطلاق مى شود كه هم از على(عليه السلام)و هم از معارضان سياسى و نظامى اش، مانند طلحه و زبير و معاويه جدا شده، هيچ يك را بر حق ندانسته و تنها خود را در صراط مستقيم ديده اند».

نشانه هاى تأثير عميق جريان اعتزال در حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام)

در نگاه نخست شايد برخى گمان كنند اعتزاليان در حكومت على(عليه السلام) افراد محدود و انگشت شمارى بوده اند كه در اثر حماقت وترس و يا ضعف اراده، موضع منفعلانه بى طرفى را برگزيده و در تحولات عصر حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) گروهى خنثى و بى أثر را شكل داده اند، شاهدش اين است كه جدا شدن آن ها از اميرمؤمنان(عليه السلام) در آستانه جنگ جمل هيچ تأثير معتنابهى در نتيجه جنگ جمل نداشت، به گونه اى كه اين جنگ در كمتر از يك روز با پيروزى قاطع سپاه حضرت به پايان رسيد و بسيارى از سران اعتزال بعد از جنگ، نزد حضرت آمده و دست نياز به سوى ايشان دراز نمودند. اين، به معناى هضم شدن آنان در جمعيت عظيم پيروان حكومت علوى است. بر اساس اين ديدگاه، آن چه در حكومت حضرت على(عليه السلام)تحولات عمده سياسىـ اجتماعى را رقم مى زد درگيرى ها و مقاومت هاى سه گروه ناكثين و قاسطين و مارقين كه (هر سه، جزء جريان مخالف و معارض حضرت بودند) بود.

ولى با تأمّل در منابع تاريخى و حديثى، به شواهدى برمى خوريم كه اعتقاد انسان را نسبت به صحّت ديدگاه فوق متزلزل مى كند، به گونه اى كه دقت در برخى روايات و گزاره هاى مزبور، جريان اعتزال را در نظر انسان از يك جمع كوچك به يك جريان گسترده، و از يك گروه بى مايه و ضعف و بى اراده و يا ترسو و منفعل، به يك جريان حساب شده و داراى برنامه و خط سياسى ـ عقيدتى و تهاجمى مبدّل مى سازد.

مطالعه دقيق تاريخ حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) اندك اندك موجب تقويت اين ذهنيت مى شود كه يك جريان نيمه پنهان، با ظاهرى ساده و بى پيرايه، و آراسته به احتياط دينى، امّا با باطنى زيرك، و شعارها و اهدافى حساب شده گام به گام در حال پيشروى و نفوذ در افكار عمومى است. به ديگر سخن اگرچه در صحنه ظاهرى تحولات و منازعات سياسى نظامى حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام)، جريان اعتزال زير سايه امواج متلاطم ناشى از درگيرى دو جناح موافقان و مخالفان على(عليه السلام) گم شده اند و نمودى جز در روزهاى نخستين حكومت على(عليه السلام)آن هم در دو شهر مدينه و كوفه ندارند، ولى وقتى دقيق مى نگريم مى بينيم آن ها در كمربند جامعه و در حاشيه جنگ ها و كشمكش ها در حال پيشروى و فعاليت فكرى و فرهنگى هستند، به طورى كه سرانجام جمع كثيرى از مردم را تحت تأثير خود قرار مى دهند و به يك جريان برتر و خط برگزيده مبدل گرديده و بنيان حكومت على(عليه السلام) را سست مى كنند. اين فرضيه را شواهد متعددى تقويت مى كند كه در اين مقاله كوتاه تنها در حد قوّت بخشيدن به فرضيّه مزبور و بسترسازى يك پژوهش گسترده به آن ها اشاره مى كنيم، لكن انتظار مى رود تا قبل از مطالعه تمام شواهد، به قضاوت ننشينيم، چرا كه معمولا در تحليل مسائل تاريخى و بررسى پديده هاى اجتماعى، نگاه مجموعى به شواهد و قراين، انسان را به نتيجه گيرى معقول و صحيح نزديك تر مى كند، تا نگاه موردى و جزيى.

الف) تشبيه برخى از سران اعتزال به «سامرىّ»

در برخى روايات، بعضى از سران جريان اعتزال در عصر حاكميت على(عليه السلام) به سامرى تشبيه شده اند. سامرى يكى از پيروان حضرت موسى(عليه السلام) بود كه وقتى آن حضرت به ميعادگاه الهى، يعنى كوه طور رفت زينت آلاتى كه از آل فرعون گرفته بودند، جمع آورى كرد و ذوب نمود و از آن، گوساله اى بزرگ ساخت كه از آن صدايى مانند صداى گوساله واقعى توليد مى شد.[9] سپس او و اطرافيانش گفتند: اين همان خداى شما و خداى موسى است. آن ها نيز آن را پذيرفتند.[10] تلاش هاى جناب هارون براى منصرف كردن آن ها ثمرى نبخشيد سرانجام جناب هارون با دوازده هزار تن از آن ها جدا شد.[11] سپس حضرت موسى(عليه السلام)بازگشت و به آن ها عتاب كرد و از بت پرستى نجات بخشيد[12] و خطاب به سامرى فرمود: «فَما خَطْبُكَ يا سامِرِىُّ;[13] ـ تو چرا دست به اين كار زده اى اى سامرى؟»، سامرى در جواب گفت: «من چيزى ديدم كه آن ها نديده اند. من قسمتى از اثر قدم رسول ( فرستاده خدا) را گرفتم، سپس آن را افكندم. اين چنين [هواى] نفسِ من اين كار را در نظرم جلوه داد».[14] آن گاه حضرت موسى(عليه السلام)فرمودند: «فاذهب فإِنَّ لَكَ فى الحيوةِ أن تقولَ لامساس;[15] برو كه بهره تو در زندگى دنيا اين است كه (هر كس با تو نزديك شود) بگويى با من تماس نگير!».

اكنون با توجه به توضيح اجمالى فوق در مورد سامرى رواياتى را كه در آن ها برخى از سران جدا شونده از على(عليه السلام) و معارضانش به سامرى تشبيه شده اند بررسى مى كنيم:

1. شيخ مفيد در كتاب أمالى، روايت مسندى را بدين صورت نقل مى كند:

قال: أخبرنى الشّريف أبوعبد اللّه بن الحسن الجوانىّ[16] قال: أخبرنى أبوطالب المظفّر بن جعفر بن المظفّر العلوى العمرىِّ، عن جعفر بن محمّد بن مسعود [عن أبيه[17]] قال: حدَّثنا نصر بن أحمد قال: حدَّثنا علىُّ بن حفص[18] قال: حدّثنا خالد بن القطوانىُّ[19] قال: حدَّثنا يونس بن أرقم قال: حدّثنا عبد الحميد بن أب الحسناء، عن زياد بن يزيد، عن أبيه عن جدِّه فروة الظّفارىِّ قال: سمعت سلمان(رحمه الله)يقول: قال رسول الله(صلى الله عليه وآله):

«تفترق أمّتى ثلاث فرق: فرقة على الحقِّ لاينقص الباطل منه شيئاً يحبّونى و يحبّون أهل بيتى، مثلهم كمثل الذَّهب الجيد كلّما أدخلته النّار فأوقدت عليه لم يزده إلاّ جودةً، و فرقة على الباطل لاينقص الحق منه شيئاً، يبغضونى و يبغضون أهل بيتى، مثلهم مثل الحديد كلّما أدخلته النّار أوقدت عليه لم يزده إلاّ شرّاً، و فرقة مدهدهة على ملّة السامرىِّ، لايقولون: لامساس، لكنّهم يقولون: لاقتال، إمامهم عبد اللّه بن قيس[20] الأشعرىُّ;[21]

«پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)فرمود: «اُمّت من به سه فرقه تقسيم مى شوند: فرقه اى بر حق هستند، و باطل چيزى از آن نمى كاهد، مرا دوست دارند و به اهل بيت من محبّت مىورزند مَثَل آن ها مثل طلاى مرغوب است كه هر چه در آتش فرو برده شود، بر مرغوبيت آن افزوده مى شود. و فرقه اى بر باطل هستند كه حق از آن چيزى نمى كاهد، آن ها به من كينه مىورزند. و نسبت به اهل بيتم بغض دارند. مثل آن ها مثل آهن است كه هر قدر آن را در آتش فرو برده شود بر پستى اش افزوده خواهد شد. و فرقه اى متزلزل بوده طبق دين سامرىّ مشى مى كنند [ولى ]نمى گويند: با من تماس مگير، بلكه مى گويند: جنگ نبايد كرد، پيشواشان عبد اللّه بن قيس اشعرى مى باشد».

از روايت فوق پيداست كه ابوموسى اشعرى به عنوان بانى و ايدئولوگ مكتب اعتزال با ترويج فكر كناره گيرى از جنگ در اثر ضعف ايمان و عدم پاى بندى به دستورات رهبر الهى جامعه، در حقيقت، پايه گذار فرقه سوّمى در امت اسلامى گرديد كه از جنگ گريزان بوده اند، از اين رو در پيشگويى رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) اُمتش به سه فرقه اهل حق، اهل باطل و اهل تزلزل و اضطراب در عقيده تقسيم شده اند. بى ترديد اگر اعتزاليان در همان تعداد اندكى كه در تاريخ نام آنان برده شد خلاصه مى شده اند و حركتشان يك حركت ابتر و ناچيز بوده هرگز نمى توانستند يك فرقه جديد را در امت پيامبر(صلى الله عليه وآله) پايه گذارى كنند، در حالى كه طبق روايت مزبور همان گونه كه سامرى با بهره گيرى از برخى مقدسات موجب انحراف جامعه شد و خط سومى بين مكتب حضرت موسى(عليه السلام) و عقيده فرعونيان تأسيس كرد، أبوموسى نيز با تكيه بر مقدسات، آيين سومى بين اسلام اميرمؤمنان(عليه السلام)و اسلام طلحه و زبير و معاويه و... تأسيس نمود، كه شعار اساسى اش گريز از جنگ بود.

2. على بن طاووس نيز خبر طولانى ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل نموده كه حضرت فرمودند:

«شرّ الاولين و الآخرين إثنا عشر (إلى أن قال) و السامرىّ هو عبد اللّه بن قيس أبوموسى. قيل: و ما السامرى؟ [قال:] قال: لامساس و [هو] قال: لاقتال;[22]

بدترين اولين و آخرين، دوازده نفر هستند (سپس آن ها را شمرده تا اين كه فرمودند) و سامرىّ همان عبد اللّه بن قيس أبوموسى است. گفته شد: سامرى كيست؟! گفت: [كسى است كه] گفت: از من دور شو، در حالى كه او [يعنى عبد اللّه بن قيس ]گويد: لاقتال = جنگى نيست.

تعبير تند شر اوّلين و آخرين در روايت نيز مؤيد نقش و تأثير انحراف فكرى و حركت ابوموسى در انحراف جامعه مى باشد. بى ترديد اگر تأثير فكر اعتزال ابوموسى در حد كناره گيرى جمعى از كوفيان از جنگ جمل خلاصه شده و بعد از آن اثرش زائل گرديده بود تعبير «شرّ اولين و آخرين» در مورد او قابل توجيه نيست، چرا كه برخى ديگر از منافقان صدراسلام نيز چنين ضربه هايى به مسلمانان زده اند، به عنوان نمونه توطئه هاى عبد اللّه بن اُبّى در حكومت پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مدينه آثار تخريبى افزون ترى در حكومت پيامبر(صلى الله عليه وآله) داشته كه يك مورد آن جلوگيرى از شركت تعداد قابل توجهى از نيروهاى نظامى مدينه در جنگ اُحد بوده[23] كه در يكى از لحظه هاى سرنوشت ساز جنگ ميان اسلام و كفر تحقق يافته بود، با اين حال در روايت فوق از عبد اللّه بن اُبىّ نامى برده نشده است.

3. عنوان سامرى در روايتى از أبويحيى واسطى به يكى ديگر از چهره هاى جريان اعتزال، يعنى حسن بصرى نيز نسبت داه شده است، ولى تكيه به روايت مزبور در بحث ما در خور تأمل مى باشد. متن روايت طبق نقل طبرسى(رحمه الله) از أبى يحيى واسطى بدين صورت است:

عن أبى يحيى الواسطى قال: لمّا افتتح أميرالمؤمنين(عليه السلام) اجتمع الناس عليه و فيهم الحسن البصرى و معه الألواح، فكان كلّما لفظ أميرالمؤمنين عليه بكملة كتبها، فقال له أميرالمؤمنين(عليه السلام) ـ بأعلى صوته ـ : ما تصنع؟ فقال: نكتب آثاركم لنُحَدِّث بها بعدكم. فقال أميرالمؤمنين(عليه السلام): أمّا إنَّ لكلّ قوم سامرىّ، و هذا سامرىّ هذه الأمة إنّه لايقول لامساس و لكن يقول لا قتال;[24]

وقتى اميرمؤمنان(عليه السلام) [بصره] را فتح كرد مردم نزدش گرد آمدند و حسن بصرى در حالى كه الواحى با خود داشت در ميان آن ها بود، هر كلمه اى كه بر زبان أميرمؤمنان جارى مى شد آن را مى نوشت، تا اين كه اميرمؤمنان(عليه السلام) با صداى بلند به او گفت: چه مى كنى؟ [وى در پاسخ ]گفت: سخنان شما را مى نويسم تا بعد از شما آن ها را نقل كنيم. آن گاه أميرمؤمنان(عليه السلام) گفت: همانا براى هر قومى يك سامرىّ است، و اين [يعنى حسن بصرى ]سامرىّ اين امّت مى باشد، أما او نمى گويد به من نزديك نشويد لكن مى گويد: جنگ نكنيد.

طبرسى(رحمه الله) نيز قبل از روايت ياد شده، روايت ديگرى در مورد برخورد على(عليه السلام) با حسن بصرى نقل نموده كه نشان گر اعتزال حسن بصرى از طرفين جنگ جمل مى باشد.[25]

هم چنين مجلسى(رحمه الله) روايت مسندى از سليم بن قيس نقل نموده است كه مضمون آن از عدم شركت حسن بصرى در جنگ جمل و كناره گيرى اش از على(عليه السلام)حكايت دارد.[26]

علاوه بر اين، شيخ مفيد برخى حوادث جنگ جمل، مانند ماجراى نامه عايشه به اُمّ سلمه، مجروح شدن طلحه و امتناع ابوبكره از پيوستن به سپاه عايشه را از زبان حسن بصرى نقل نموده است.[27]

در مجموع، شواهد فوق نشان دهنده آن است كه حسن بصرى در حين جنگ جمل در بصره حضور داشته و از همراهى با طرفينِ درگير خوددارى ورزيده است، اما آيا عدم حضور او در جنگ آن قدر مؤثر بوده كه حضرت او را به دليل اعتزال از جنگ جمل و تحريم جنگ، مانند ابوموسى اشعرى سامرىّ امّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) لقب دهد، جاى ترديد مى باشد، زيرا طبق نقل ابن سعد او دو سال قبل از پايان خلافت عمر (يعنى تقريباً سال 21 ق) متولد شده[28] و يك سال بعد از جنگ صفين به سن بلوغ رسيده است.[29] بنابراين در حين جنگ جمل كه در سال 36 ق به وقوع پيوسته، حدوداً جوانى پانزده ساله بوده از اين رو نمى توان پذيرفت جوانى با اين سن در شهر بزرگى چون بصره كه بعد از مكه و مدينه و كوفه از مراكز و شهرهاى بزرگ و مهم جهان اسلام به حساب مى آمده و رجال و رؤساى بزرگى از قبايل عرب در آن حضور داشته اند از موقعيت و نفوذ كلام چندانى برخوردار بوده باشد تا با تبليغات خويش مانند ابوموسى اشعرى جامعه را تحت تأثير خود قرار داده باشد. در گزارش هاى تاريخى مربوط به جنگ جمل و حوادث پيرامون آن نيز شاهدى دال بر تأثير حسن بصرى در اعتزال بصريان از جنگ جمل مشاهده نشده است. بنابراين، بر فرض صحت نقل أبويحيى واسطى از اميرمؤمنان(عليه السلام) بايد بگوييم سخن حضرت در مورد حسن بصرى در حقيقت يك پيشگويى از انحرافى بوده كه به دست او در آينده پديد آمد، زيرا او بعدها از فقهاى نامدار جهان اسلام گرديد[30] و همانند سامرى در ميان دو خط اسلام و كفر، خط سوّمى را براى امّت پيامبر(صلى الله عليه وآله)ترسيم نمود كه جنگ با منحرفان در آن ممنوع شمرده مى شد.

طبق نقل ابن سعد، در ماجراى قيام ابن اشعث عليه حجّاج، عده اى از مسلمانان نزد حسن بصرى كه آن روز از علماى جهان اسلام بود آمده و در مورد برخورد با حجّاج به دليل جنايت هايش كسب تكليف كردند ولى او آن ها را دعوت به صبر و سلوك نمود و از جنگ عليه حجاج منع كرد.[31]

از اين رو در يك جمع بندى مى توان گفت گرچه روايت مزبور خطر فكر پرهيز از جنگ با منحرفان را مى رساند، ولى به حوادث زمان حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) ناظر نمى باشد و بنابراين نمى تواند مؤيد جدّى فرضيّه ما مبنى بر تهاجم و نفوذ فكر اعتزال و سرانجام استحاله حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) بهوسيله جريان مذكور به حساب آيد، ولى از آن جهت كه به طور كلّى خطر فكر اعتزال را بيان مى دارد، مى تواند ضرورت تأمل در پديده اعتزال را تقويت نمايد، از اين رو نقل آن در اين مقال، خالى از فايده نمى باشد.

ب) لعن بر ابو موسى اشعرى توسط على(عليه السلام)

در برخى روايات و نقل ها ابوموسى به عنوان ايدئولوگ و چهره سرشناس جريان اعتزال كوفه مورد لعن قرار گرفته كه اين خود شاهد گويايى است مبنى بر تأثير شگرف او در به شكست كشانيدن حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام). در اين جا برخى از اين روايات را ذكر مى كنيم:

1. ابن ابى الحديد از كفايه أبو محمد بن متوّيه نقل مى كند كه اميرمؤمنان(عليه السلام)در قنوت نماز خويش ابوموسى را لعن كرده و مى فرمود:

اللهمّ اللعن معاوية أولا و عَمْرواً ثانياً و أبا الأعور السُّلّمىّ ثالثاً و أباموسى الأشعرىّ رابعاً;[32]

خدايا! اول به معاويه، دوم به عمرو [بن عاص] و سوم به أبوالأعور سلّمى و چهارم بر أبوموسى اشعرى لعنت فرست.

2. منقرى مى نويسد:

كان على(عليه السلام) إذ صلّى الغداةَ و المغرب و فَرَغ من الصلاة يقول: «اللّهم اللعن معاوية و عَمْرواً و أبا موسى و حبيب بنَ مسلمة والضّحاك بن قيس و الوليد بن عقبه و عبدالرحمن بن خالد بن الوليد;[33]

على(عليه السلام) وقتى نماز صبح و مغرب را مى خواند و هنگامى كه از نماز فارغ مى شد مى گفت: «خدايا بر معاويه و عَمرو [بن عاص] و أبوموسى و حبيب بن مسلمه و ضحّاك بن قيس و وليد بن عقبه و عبدالرحمن بن خالد بن وليد لعن بفرست».

ملعون خواندن ابوموسى در كنار افرادى، چون معاويه، عمرو بن عاص، حبيب بن مسلمه، ضحّاك بن قيس فهرى و وليد بن عقبه كه هر يك از آن ها نقش كارسازى در به چالش كشانيدن حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) و تضعيف اقتدار آن داشته اند حاكى از آن است كه سهم ابوموسى در عين كناره گيرى از هر دو گروه درگير، در فروپاشى حكومت على(عليه السلام) كمتر از آن ها نبوده است.

شايد كسى ضربه ابوموسى به حكومت حضرت را صرفاً به خيانت وى در جريان حكميت خلاصه كند و وجه لعن فوق را تنها در رأى وى به بركنارى على(عليه السلام)از خلافت جستوجو نمايد، چنانكه برخى قراين نيز اين توجيه را تأييد مى كند، از جمله اين كه منقرى لعن حضرت بر ابوموسى را بعد از ماجراى تحكيم نقل كرده است. ولى با اين همه نمى توان خيانت ابوموسى را در جريان تحكيم، علت تامّه لعن حضرت بر او دانست، زيرا اگر اين نظر را بپذيريم بايد ضربه ناشى از خيانت ابوموسى به حكومت على(عليه السلام) رادر ماجراى تحكيم، معادل راهزنى ها و جنگ هايى بدانيم كه افرادى، چون معاويه، عمرو بن عاص، حبيب بن مسلمه و... آن را هدايت مى كرده اند و حال آن كه طبق گزاره هاى موجودِ تاريخى، گرچه قضاوت ابوموسى به نفع معاويه تمام شد، ولى در ميان ياران حضرت، مقبول نيفتاد، حتى خوارج، همان كسانى كه پذيرش سند تحكيم را بر حضرت تحميل نمودند نيز آن را نپذيرفتند. بنابراين، عزل اميرمؤمنان(عليه السلام) از خلافت توسط ابوموسى در عزل حضرت از حكومت تأثيرى نداشت، بلكه موجب نفرت ياران حضرت نسبت به ابوموسى شد. در نتيجه، نمى توان جرم ابوموسى را كه باعث شد همانند معاويه، عمرو بن عاص و حبيب بن مسلمه مورد لعن أميرمؤمنان(عليه السلام)قرار گيرد، به خيانت وى در جريان تحكيم خلاصه نمود.

به نظر مى رسد جرم ابوموسى بيش از آن كه يك پديده سياسى باشد يك امر فرهنگى و انحراف عقيدتى است. به اين بيان كه تا قبل از امتناع برخى چهره هاى سرشناس اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) از بيعت با اميرمؤمنان(عليه السلام)، جدا شدن از حاكم و خليفه اسلامى امرى قبيح و رفتارى عصيان گرانه و نابخشودنى بود، و اعتزال نيز مانند مخالفت و عصيان در برابر خليفه مسلمانان، نوعى طغيان به حساب مى آمد، امّا با كناره گيرى چهره هاى سرشناس اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله)، چون سعد بن أبى وقّاص، زيد بن ثابت و أبوموسى أشعرى از حكومت على(عليه السلام) آن هم به بهانه احتياط در دين و آلوده نشدن به خون ريزى برادر مسلمان و يا با تكيه بر روايت متشابه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)مبنى بر كناره گيرى و خانه نشينى در فتنه، منطق جديد دين دارى در جامعه مطرح گرديد كه با نافرمانى نسبت به خليفه مسلمانان جمع مى شد. اين روش كه در حقيقت نوع جديدى از مبارزه با حكومت دينى به حساب مى آمد اندك اندك در جامعه رواج پيدا كرد، به گونه اى كه حدود سى هزار تن از قُرّاء عراق و شام از جنگ فاصله گرفتند و در گوشه اى از ميدان جنگ صفين چادر زده در خلال ماه هاى جنگ بين اميرمؤمنان(عليه السلام)و معاويه رفت و آمد مى كردند. آن ها مى خواستند با رايزنى هاى خود به جناح حق بپيوندند، ولى هرگز نتوانستند حق را بشناسند از اين رو عاقبت مانند ابوموسى به ميانجى گرى بين امام و معاويه پرداختند. طبق گزارش منقرى اين گروه پس از هر حمله در طول جنگ صفين، بين سپاه شام و لشكر على(عليه السلام)حايل مى شدند و بين آن ها جدايى مى افكندند[34] و در حقيقت، مجرى تز فكرى ابوموسى اشعرى مبنى بر عدم جواز قتال به شمار مى آمدند. شاگردان عبداللّه بن مسعود نيز به جريان اعتزال پيوستند، آن ها به دو دسته تقسيم شدند: برخى از آن ها با حضرت به ميدان صفين آمدند، ولى شرط كردند كه در گوشه لشكرگاه مستقر شوند و هر كس كه از او علايم ظلم و ستم آشكار شد عليه او به پا خيزند. گروه ديگر به علت تشكيك در اصل جنگ از آمدن به ميدان صفين خوددارى ورزيدند.[35]

چنان كه مى بينيم جريان اعتزال گرچه ابتدا از مدينه نشأت گرفت و در كوفه تئوريزه شد و سردمداران آن افراد محدودى بودند، اما روز به روز انديشه و فكرشان در جامعه گسترش يافت، به گونه اى كه علاوه بر خوددارى اوليه كوفيان از شركت در جنگ جمل، آثار آن در ميدان جنگ صفين نيز ظاهر گرديد و گرايش به اعتزال از جنگ، در ميان هر يك از دو سپاه شام و عراق رشد كرد، از اين رو وقتى پيشنهاد آتش بس توسط سران سپاه شام داده شد هر دو لشكر شام و عراق از آن استقبال كردند.[36]

انتخاب ابوموسى به عنوان حَكَم از ديگر نكات مهمى است كه ارتباط اعتزال پديد آمده در جريان تحكيم را با اعتزال كوفيان در جنگ جمل كاملا نشان مى دهد، زيرا در آن زمان اشعث بن قيس و افرادى مانند او گزينه مناسبى براى شركت در جريان مذاكره تحكيم و تأمين منويّات يمنى ها بودند، چرا كه يكى از دلايل حاميان تحكيم براى نپذيرفتن ابن عباس به عنوان حَكَم سپاه على (عليه السلام) اين بود كه او جزء اعراب مضرى و شمالى است و حَكَم سپاه عراق بايد از اعراب جنوب و يمنى باشد، و اشعث و بسيارى از سران سپاه حضرت از چنين ويژگى برخوردار بودند، اما هيچ يك به عنوان حكم پيشنهاد نشدند، بلكه خود اشعث و ساير سران خوارج، چون زيد بن حصين و مسعر بن فدكىّ و جمع كثيرى از قرّاء عراق مصرّانه از حضرت خواستند ابوموسى را براى مذاكرات تحكيم به نمايندگى از سپاه عراق برگزيند و علت اين گزينش را درستى تحذيرهاى او از شركت در جنگ شمردند.[37]

اين ها نشان گر آن است كه طيف وسيعى از لشكر حضرت به مرور زمان به تز فكرى ابوموسى اشعرى گرايش پيدا كردند و به حاميان انديشه اعتزال پيوستند. اساساً يكى از اصول اساسى خوارج، تز «نه على، نه معاويه» بود و اين همان جوهره منطق جريان اعتزال بود.

پس از جنگ صفين، جوّ حاكم و منطق غالب بر افكار عمومى سپاه اميرمؤمنان(عليه السلام)، اعم از خوارج و يا يمنيانِ پيروِ اشعث بن قيس و ساير ياران حضرت، همان منطق جريان اعتزال بود. البته مدعى اين نيستيم كه خوارج و ساير ياران حضرت همگى با رفتار سياسى و ادبيات واحد با اميرمؤمنان مواجه شدند، زيرا كه بديهى است خوارج به نيروهاى براندازنده حكومت حضرت مبدل گرديده و اشعث و اطرافيانش طرح فروپاشى از درون را دنبال كردند و بقيه نيروها با سستى و كاهلى در دفاع از قلمرو حكومت حضرت و امتناع از بازگشت مجدد به صفين و يا بى مبالاتى نسبت به مهاجمان مصر، نوع ديگرى از مخالفت با اميرمؤمنان(عليه السلام) را به منصه ظهور رساندند. اما وجه مشتركى كه در انديشه سياسى ـ اجتماعى آن ها به چشم مى خورد همان تز «نه على، نه معاويه» بود كه از رفتار سياسى چهره هايى، چون ابوموسى اشعرى، عبد اللّه بن عمر، سعد بن ابىوقاص و زيد بن ثابت و ساير سران اعتزال الگوگيرى شده بود.

جمع بندى

اكنون با توجه به مطالب ياد شده جاى يك پژوهش جدّى راجع به جريان اعتزال در عصر حاكميّت اميرمؤمنان(عليه السلام) خالى به نظر مى رسد، چرا كه تلقّى غالب در ذهنيت تاريخى محافل اسلامى، حتى در محافل تخصصى تاريخ اسلام اين است كه پديده اعتزال در مقايسه با ناكثين و قاسطين و مارقين، پديده اى كوچك و جريانى ضعيف و منفعل بود و به افرادى خاص و اندك اختصاص داشت و در زمان و مكان بسيار محدودى از حكومت حضرت امير(عليه السلام) خلاصه مى شد، حال آن كه شواهدى كه ذكر شد نشان گر آن است كه اين جريان، گرچه از حيث نظامى فعاليّت چشم گيرى در حكومت اميرمؤمنان(عليه السلام) نداشت، ولى از حيث فرهنگى، جريانى فعّال بود و پشتوانه ايدئولوژيك داشت و به مرور زمان با حفظ هويت دينى خويش بنيادهاى حكومت على(عليه السلام) را سست نمود. هنر اين جريان اين بود كه بر مبناى احتياط دينى و جعل حديث از پيامبر(صلى الله عليه وآله)،قرائت نوينى از اسلام ارائه كند; قرائتى كه در آن، مخالفت با دستور اميرمؤمنان(عليه السلام) شدّت تديّن را نشان مى داد. از اين رو توانست با چهره اى پيراسته از لامذهبى و بغى و ستم گرى در مقابل اميرمؤمنان(عليه السلام)قد عَلَم نموده، ياران حضرت را يكى پس از ديگرى به خود جذب كند و روحيه اعتزال را در بدنه سپاه حضرت بدمد. بنابراين، طبق اين فرضيه، جريان اعتزال در تضعيف توان نظامى و قدرت دفاعى حكومت على(عليه السلام)نقش مهمى آفريد و فرقه جديدى بر مبناى احتياط دينى و شعار صلح جويى پايه گذارى كرد.

---