كرده، امور را بر عهدۀ افراد شايسته بگذارند. اين تشكيلات، به طور رسمى در زمان امام كاظم عليه السّلام پديد آمد؛ امّا در زمان حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف به اوج خود رسيد؛ بنابراين، سياست تعيين وكيل براى ادارۀ امور نواحى گوناگون و برقرارى ارتباط ميان شيعيان و امامان، از دوران‌هاى امامان پيشين وجود داشت. در عصر غيبت، اين تماس با امام زمان، قطع شد و محور ارتباط وكيلان با امام، نايبى بود كه امام زمان تعيين مى‌كرد.

مناطق شيعه‌نشين-به طور تقريبى-مشخص بود و بنا به ضرورت در هرمنطقه، وكيلى تعيين مى‌شد. گاهى چند وكيل در مناطق كوچك‌تر، تحت سرپرستى وكيلى بودند كه امام يا نايب خاص براى آن‌ها تعيين مى‌كرد. در مواردى ممكن بود برخى از وكيلان براى يك بار امام زمان عليه السّلام را ملاقات كنند؛ چنان‌كه محمد بن احمد قطّان (از وكيلان ابو جعفر، نايب دوم) به ملاقات امام نايل شد؛ [1]اما به طور معمول، آنان زير نظر نايب خاص امام، انجام وظيفه مى‌كردند.

يكى از مسؤوليت‌هاى نايبان خاص -به ويژه آخرين نايب-آماده كردن اذهان عمومى براى غيبت كبرا و عادت دادن تدريجى مردم به پنهان‌زيستى امام و جلوگيرى از غافلگير شدن در موضوع غيبت بود.

غيبت ناگهانى امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف چه بسا باعث انكار مطلق وجود آن حضرت و انحراف افكار عمومى مى‌شد. نمايندگان خاص امام زمان عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف در دوران غيبت صغرا، به اين هدف و غرض نايل شدند و افكار و اذهان عمومى را براى غيبت كبرا آماده كردند.

امام زمان عليه السّلام توانست به وسيلۀ نايبان خاص، رهبرى خويش را در جامعه اعمال كرده، خسارت‌هاى ناشى از عدم حضور مستقيم خود را جبران نمايد. همچنين، كمبودى كه به واسطۀ حاضر نبودن امام، در اجتماع شيعيان پيدا شده بود، پر كرده، مصالح اجتماع آن زمان و دوستداران را-در سخت‌ترين و