دولتشاهى بهروز


پژوهش حاضر يك مطالعه مقطعى و شبه آزمايشى است كه با هدف بررسى اثر زيارت دينى بر سلامت روانى اجرا گرديده است. بدين منظور تعداد 70 نفر در دو گروه سياحتى (35=n) و زيارتى (35=n) با در نظر گرفتن متغيرهاى جنسيت, سن و داشتن سواد با روش نمونه گيرى در دست رس انتخاب شدند. هر دو گروه هم قبل و هم بعد از بازگشت از سفر آزمون سلامت عمومى (GHQ) 28سؤالى را تكميل نمودند. سپس داده هاى 70 آزمودنى جمع آورى و نتايج با استفاده از آزمون آمارى t تجزيه و تحليل گرديد. نتايج نشان داد كه دو گروه, هم در هنگام عزيمت و هم در هنگام برگشت از سفر در متغير سلامت روانى با هم ديگر تفاوت معنادارى داشتند. به عبارتى گروه زيارتى در هر دو مرحله به طور معنادارى از سلامت روانى بالاترى نسبت به گروه سياحتى برخوردار بودند. هم چنين نتايج نشان داد كه زيارت دينى به طور معنادارى در مقايسه با سياحت باعث كاهش علائم و ارتقاء سلامت روانى زائرين خانه خدا گرديده است و اين تفاوت به جز در بعد علائم جسمانى در ساير ابعاد افسردگى, اضطراب و سازگارى اجتماعى معنادار بود. جالب اين كه مقايسه گروه زيارتى در دو مرحله عزيمت و بازگشت نشان داد كه گرچه زيارت علائم اضطراب, افسردگى را كاهش داده و باعث افزايش سازگارى اجتماعى افراد شده است, ولى در بعد علائم جسمانى تغيير معنادارى ايجاد نكرده است. اما سفر سياحتى, به طور كلى, هيچ تفاوت معنادارى در سلامت روانى افراد ايجاد نكرده است. مقدمه
دين و دين دارى حقيقتى است كه پيوسته با بشر بوده و شالوده زندگى وى را تشكيل مى دهد. دين و مذهب از اركان اصلى فرهنگ هر ملتى است كه جامعه را هويت و انسجام مى بخشد و در افراد جامعه حس هم بستگى به وجود مى آورد. دستورات دينى, مراسم و آيين هاى دينى همه عواملى هستند كه مى توانند در امر درمان و پيش گيرى اختلالات روانى و هم چنين براى ارتقاى سلامت روان به نحو مؤثرى به كار گرفته شوند (داويديان, 1376).
دين شامل مجموعه اى از باورها و رفتارهايى دينى است كه شيوه رفتارى خاصى را به افراد ارائه مى دهد (رابرت, 1992).
بسيارى از پژوهشگران علوم رفتارى و روان درمان گران معتقدند كه اين باورها و رفتارها در پيش گيرى و شفادهى بيمارى هاى جسمانى و روان شناختى نقش اساسى دارند (نيل مَن و پرساد (Nealman and Persaud), 1995). به گونه اى كه برخى فقدان باورهاى دينى را علت بيمارى هاى روانى دانسته و توصيه به درمان اختلالات به طريق آموزش هاى دينى نموده اند. پژوهش هاى زيادى در اين راستا رابطه مثبت بين باورها و نگرش ها و عمل كردهاى دينى با شاخص بهداشت روانى و حتى جسمانى را به اثبات رسانيده اند (ويلتزو كريدر(Willits and Crider), 1992 به نقل از كوئينگ(Koening) و همكاران, 1992).
كوهن(Cohen) و همكاران (1995) در مطالعه اى بين ميزان افسردگى و مقابله دينى ارتباط منفى معنادارى به دست آوردند. در اين بررسى افراد متدين به طور معنادارى علائم افسردگى از قبيل فقدان علاقه و انگيزه, كناره گيرى و انزوا, احساس دل شكستگى, بى قرارى و نااميدى كمترى از خود نشان دادند (به نقل از ابوالقاسمى و حجاران, 1376).
ويلتزو كريدر در مطالعه اى كه بر روى 1650 آزمودنى انجام دادند دريافتند كه نگرش هاى دينى به طور مثبتى با سلامت روانى ارتباط دارد (به نقل از كوئينگ و همكاران, 1992).
برخى مطالعات نيز رابطه بين دين و سازگارى را بررسى نموده و دريافته اند كه نگرش ها و فعاليت هاى دينى با احساس سازگارى به طور مثبتى هم بستگى دارند (لوين و واندر, 1998).
در همين رابطه گانتنر و همكاران (1996) در مطالعه اى نشان دادند كه داشتن باورهاى دينى و انجام اعمال دينى با سازگارى بالاى زناشويى, رضايت زناشويى و كاهش طلاق هم بستگى معنادارى دارد. ويتر و همكاران (1985) نيز نشان دادند كه 20 تا 60 درصد متغيرهاى سلامت روانى افراد بالغ توسط باورهاى دينى تبيين مى شود (هر دو به نقل از تيكس و فرازير(Tix and Frazier), 1998) در مطالعه ديگرى ويليتر و كريدر (1989) نشان دادند كه در يك نمونه 1650 نفرى با ميانگين سنى 50سال, نگرش هاى دينى با سلامت روانى رابطه مثبتى دارد. علاوه بر آن در اين مطالعه مشاهده شد كه متدين بودن با رضايت زناشويى در مردان و زنان و رضايت شغلى در مردان مرتبط بود. (به نقل از كوئينگ و همكاران, 1992) چامبر بانينند(chamberbinand) و همكاران (1987) طى مطالعه اى به اين نتيجه رسيدند كه بين متدين بودن, معنادارى زندگى و سلامت روانى ارتباط معنادارى وجود دارد (به نقل از رابرت, 1992).
بررسى هاى ديگر تأثير مداخلات دينى را در كاهش اضطراب و تحمل فشارهاى روانى پس از بهبودى خاطرنشان ساخته اند. به عنوان مثال, نتايج دو بررسى نشان داد كسانى كه به اعتقادات دينى پاى بند بودند, اضطراب و ناراحتى كمترى را نسبت به كسانى كه به اعتقادات دينى پاى بند نبودند, گزارش نمودند (ليدنتال(Lindenthal) و همكاران, 1979; استارك(Stark), 1971 به نقل از غبارى, 1374).
باورها و اعمال دينى از طريق ايجاد هدف و معنى در زندگى, گسترش روابط اجتماعى, ارائه مراسم و ابزارهاى تخليه هيجانى, احساس تعلق ايجاد كردن در فرد و… موجبات آرامش و تخفيف اضطراب را فراهم مى كنند (تيكس و فرازر, 1998).
زيارت يكى از اين اعمال و مناسك دينى است كه به عنوان يك تجربه بسيار شخصى در ارتباط با خداوند تلقى گرديده و در دين اسلام جايگاه بسيار ويژه اى دارد. ادبيات پژوهش در اين خصوص معتقدند كه رفتارهاى دينى مثل زيارت و عبادت در نزد مسلمانان به عنوان يك ارزش محسوب شده و نگرش هاى مثبت به طرف موقعيت زندگى را تشويق مى نمايند. در چنين تجربه اى فرد خود را به معبودش وامى گذارد و خود را در ارتباط بسيار نزديك با خدا دانسته و اميدوارى اش به كمك و يارى او افزايش مى يابد. لذا احساس آرامش درونى كرده و در حين زيارت تخليه هيجانى انجام مى دهند كه اعتماد و اطمينان آنان را به خود بيشتر كرده و سلامت روانى آنها را افزايش مى دهد (كران و سوحچان(Krol and Sohechan), 1989) پارگامنت و ماتون (Pargament and Maton), (1992) دريافتند كه انجام اعمال دينى مثل زيارت و عبادت باعث كاهش عصبانيت و اضطراب مى گردد. نيس و وينتراب (1995) طى پژوهشى روى 400 آزمودنى به اين نتيجه رسيدند كه شركت افراد در مراسم دينى از قبيل زيارت و عبادت با كاهش اختلالات روانى شركت كنندگان نسبت به ساير افراد همراه است (به نقل از لوين و واندر(Levin and Vander), 1998).
موريس (1983) طى پژوهشى اثر زيارت دينى را روى افسردگى و اضطراب در پى گيرى طولى با 124 بيمار جسمى مطالعه كرد و دريافت كه علائم آنها بعد از زيارت رفتن كاهش معنادارى يافته و اين كاهش حداقل تا 10 ماه بعد از برگشتن از زيارت ادامه دارد.
گرچه پژوهش هاى متعددى اثرات سلامت ساز دين و مقابله هاى دينى را تأييد كرده اند و اثر مثبت باورها و اعمال دينى را بر سلامت روانى نشان داده اند, اما در خصوص اثر زيارت به عنوان يك رفتار دينى در سلامت روان تحقيق علمى به ويژه در داخل كشور كمتر گزارش شده است. لذا با توجه به تأكيد فزاينده مذاهب اسلامى به نقش زيارت در تزكيه و تهذيب نفس و فقدان مطالعات علمى در اين حوزه, مطالعه حاضر گامى است در جهت بررسى نقش زيارت در سلامت روانى افراد . فرضيه هاى پژوهش
فرضيه اول. وضعيت سلامت روانى دو گروه مسافران زيارتى و سياحتى با هم متفاوت است.
فرضيه دوم. زيارت سلامت روانى افراد را افزايش مى دهد.
فرضيه سوم. سفر سياحتى در وضعيت سلامت روانى افراد مؤثر است. روش پژوهش
نمونه پژوهش از بين افرادى كه در سال 1379 براى اولين بار عازم زيارت خانه خدا بودند و قصد خود را از سفر به مكه فقط زيارت عنوان كرده بودند, انتخاب شدند (گروه زيارتى). يك گروه كنترل از بين افرادى كه عازم سفر به كشورهاى تركيه و دبى بودند و هدفشان از مسافرت را صرفاً سياحت و تفريح عنوان كرده بودند انتخاب شدند (گروه سياحتى).
انتخاب نمونه پژوهش در هر دو گروه با در نظر گرفتن متغيرهاى سن, جنسيت, دين و سواد با روش نمونه گيرى در دست رس انجام شد. تعداد 90 آزمودنى با توجه به متغيرهاى فوق جهت شركت در پژوهش انتخاب شدند.
اجراى پژوهش با هماهنگى و همكارى مسئولين كاروان هاى زيارتى و سياحتى بدين ترتيب انجام شد كه قبل از شروع برنامه سفر به مسئولين مربوطه, آموزش لازم جهت نحوه جمع آورى اطلاعات ارائه شد. سپس جمع آورى اطلاعات در طى دو مرحله صورت گرفت.
در مرحله اول (پيش آزمون) اطلاعات مورد نياز در هر دو گروه قبل از شروع سفر با استفاده از پرسش نامه سلامت روانى (GHQ) 28سؤالى جمع آورى شد.
در مرحله دوم (پس آزمون) نيز جمع آورى اطلاعات با استفاده از همان ابزار قبلى در پس از اتمام سفر و در حين برگشت به وطن انجام شد.
لازم به ذكر است كه گرچه اطلاعات مربوط به 90 آزمودنى جمع آورى شد اما نهايتاً تعداد 20 نفر از آزمودنى ها از هر دو گروه به علت نقص در تكميل پرسش نامه ها يا متغيرهاى همتاسازى از تحليل نهايى حذف شدند و در كل داده هاى مربوط به 70 نفر (35 نفر در هر گروه) مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. نتايج پژوهش
هم چنان كه گفته شد اطلاعات مربوط به 70 آزمودنى تجزيه و تحليل شد كه مشخصات دموگرافيك دو گروه در جدول شماره1 آمده است.
جدول شماره1: ويژگى هاى جمعيت شناختى افراد در گروه در متغير تحصيلات, شغل, دين و جنسيت به درصد

^

متغيرها	تحصيلات ابتدايى سيكل ديپلم بالاتر از ديپلم	جنسيت مرد زن	مذهب تشيع تسنن	شغل كارمند آزاد ساير
گروه
گروه زيارتى گروه سياحتى	21  25  28  27 9  15  46  30	81 19 87 13	78 22 81 19	50 37 13 51 46 3

^
براى آزمون فرضيه اول پژوهش مبنى بر اين كه وضعيت سلامت روانى دو گروه سياحتى و زيارتى با هم متفاوت است, ابتدا نمرات آزمون سلامت روانى دو گروه در مرحله قبل از سفر با هم مقايسه گرديد كه نتايج در جدول شماره2 ارائه شده است. نتايج نشان داد كه دو گروه از لحاظ سلامت روانى با هم متفاوت هستند, يعنى افراد گروه زيارتى به طور معنادارى در مقايسه با افراد گروه سياحتى در مرحله قبل از عزيمت به سفر از سلامت روانى بالاترى برخوردار بودند.
جدول شماره2: مقايسه وضعيت سلامت روانى دو گروه سياحتى و زيارتى در مرحله1 ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	6 / 11 36	5 7 / 7	35 / 9	* 000 / 0

^
1/67 = t (68)
05 / = P
نتيجه فوق را مى توان چنين تعبير كرد كه تفاوت دو گروه در سلامت روانى را احتمالاً مى توان به نقش باورهاى دينى آنها نسبت داد. چرا كه به احتمال زياد گروه زيارتى نسبت به گروه سياحتى اعتقادات دينى قوى ترى دارند و باورهاى دينى قوى, خود مى تواند باعث وضعيت بهتر سلامت روان آنها شده باشد.
به منظور بررسى اين كه آيا تفاوت مشاهده شده در سلامت روانى دو گروه در مرحله بازگشت از سفر نيز حفظ شده است يا خير؟ نمره سلامت روانى دو گروه در مرحله دوم نيز با هم ديگر مقايسه شد كه نتايج در جدول شماره3, ارائه شده است.
جدول شماره 3: مقايسه سلامت روانى دو گروه سياحتى و زيارتى در مرحله2 ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	6 / 5 7 / 4	1 / 5 9 / 9	23 / 15	* 000 / 0

^
* Significant
p=0/5t (n=68)=1/67
هم چنان كه مشاهده مى شود اين برترى در سلامت روانى در گروه زيارتى نه تنها حفظ شده است, بلكه مقدار آن نيز افزايش يافته است. على رغم اين كه گروه سياحتى در مرحله برگشت از سفر از سلامت روانى بهترى نسبت به قبل از شروع سفر برخوردارند يعنى علائم روانى آنها (مثل اضطراب, افسردگى و علائم بدنى) اندكى كاهش يافته است ولى باز هم تفاوت بين ميانگين نمره سلامت روانى دو گروه در مرحله برگشت از سفر بيشتر از مرحله1 (قبل از سفر) است, يعنى بعد از بازگشت از سفر نيز گروه زيارتى نسبت به گروهى كه سفر سياحتى داشتند از وضعيت سلامت روانى بهترى برخوردار بودند.
فرضيه دوم پژوهش اين بود كه: (زيارت باعث بهبود سلامت روانى افراد مى شود.)
براى آزمون فرض فوق ابتدا جمع جبرى نمرات هر فرد در آزمون سلامت روانى طى دو مرحله 1و2 (قبل و بعد از سفر) به دست آمد سپس ميانگين تفاضل نمرات دو گروه با استفاده از آزمون t افتراقى مورد مقايسه قرار گرفت كه نتايج در جدول شماره4, آمده است.
جدول شماره4: مقايسه تفاوت نمرات سلامت روانى دو گروه سياحتى و زيارتى در دو مرحله آزمون ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	5 / 5 85 / 0	09 / 5 3 / 7	38 / 2	* 05 / .

^
P = /05t (n=68)=1/68
هم چنان كه در جدول فوق مى بينيم t محاسبه شده (38/2) بزرگ تر از t جدول در سطح 05/ (آزمون يك دامنه) است بنابراين فرض پژوهشى ما تأييد مى شود, يعنى زيارت باعث بهبود سلامت روانى افراد شده است و اين يافته تأييد كننده نتايج يافته هاى موريس 1983; سن و وينتراب, 1995 است. يعنى زيارت باعث كاهش اضطراب و افسردگى و افزايش سلامت روانى و بهبود عمل كرد اجتماعى افراد شده است.
به منظور بررسى تأثير زيارت در ابعاد مختلف سلامت روانى بين دو گروه در طى دو مرحله (قبل و بعد از سفر) در ابعاد اضطراب, افسردگى, سازگارى اجتماعى و علائم جسمانى پرسش نامه سلامت روانى (GHQ) مقايسه صورت گرفت كه نتايج آن در جداول شماره 5,6,7 و8 ارائه گرديده است.
جدول شماره5: مقايسه تفاوت نمرات علائم جسمانى دو گروه قبل و بعد از سفر ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	8 / 0 46 / 0	1 / 3 3 / 2	44 / 0	N.S

^
* Not significant
p=/05t (n=68)=1/68
هم چنان كه در جدول شماره5 مشاهده مى شود, زيارت دينى در مقياس علائم جسمانى پرسش نامه سلامت روانى تفاوت معنادارى را بين دو گروه باعث نشده است. به عبارتى دو گروه در مقياس علائم جسمانى پرسش نامه, تفاوت معنادارى را قبل و بعد از سفر نشان نداند. يعنى زيارت دينى تأثيرى در كاهش علائم جسمانى افراد نداشته است. در حالى كه در سه مقياس ديگر پرسش نامه سلامت روانى (اضطراب, افسردگى و سازگارى اجتماعى) تفاوت افراد قبل و بعد از سفر معنادار بوده است, يعنى زيارت دينى باعث بهبود علائم افسردگى اضطراب و سازگارى افراد شده است.
جدول شماره 6: مقايسه تفاوت نمرات اضطراب دو گروه زيارتى و سياحتى طى دو مرحله ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	3 / 1 - 08 / -	54 / 1 09 / 3	71 / 1	* S

^
(p=/05)t(68)=1/68
* Significant
جدول شماره7: مقايسه تفاوت نمرات سازگارى اجتماعى دو گروه طى دو مرحله ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	06 / 2 154 / 0	5 / 3 4 / 2	9 / 1	S

^
(p=0/05)t(68)=1/68
*Significant
جدول شماره8: مقايسه تفاوت نمرات دو گروه سياحتى و زيارتى در بعد افسردگى در دو مرحله ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	2- 154 / 0-	04 / 2 14 / 3	3 / 2	S

^
(p=/05)t(68)=1/68
با توجه به نتايج جداول فوق به نظر مى رسد زيارت دينى تأثير بيشترى در خصوص كاهش علائم روان شناختى افراد داشته تا علائم جسمانى آنها.
ييكى ديگر از فرضيه هاى پژوهشى مطالعه حاضر اين بود كه سفر سياحتى در وضعيت سلامت روانى افراد تأثير دارد. براى پاسخ گويى به اين فرضيه, نمره آزمودنى هاى گروه سياحتى قبل و بعد از سفر با هم مقايسه گرديد. هم چنان كه در جدول شماره8 مشاهده مى شود, تفاوت نمره سلامت روانى افراد سياحتى در طى قبل و بعد از سفر معنادار نمى باشد, به عبارت ديگر گرچه نمره اين افراد در پرسش نامه سلامت روانى پس از بازگشت سفر اندكى كاهش يافته است (سلامت روانى بهتر شده) ولى اين كاهش معنادار نيست.
جدول شماره9: مقايسه نمرات GHQ افراد گروه سياحتى قبل و بعد از سفر ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	6 / 36 6 / 34	06 / 9 7 / 8	58 / 0	N.S

^

بنابر نتايج جدول فوق مى توان نتيجه گرفت كه سفر تفريحى باعث كاهش معنادارى در نمره سلامت روانى افراد نشده است.
همين مقايسه در گروه زيارتى نيز انجام شد كه نتايج در اين گروه نشان داد كه تفاوت ميانگين نمره افراد در پرسش نامه سلامت روانى قبل و بعد از سفر معنادار مى باشد. به طورى كه بعد از سفر كاهش معنادارى در علائم افراد مشاهده شد, يعنى سفر زيارتى منجر به بهبود سلامت روانى افراد شده است. (جدول شماره10)
جدول شماره10: مقايسه نمرات سلامت روانى (GHQ) افراد گروه زيارتى قبل و بعد از سفر ^

متغير	ميانگين	انحراف ميعار	مقدار t	P
گروه
زيارتى سياحتى	62 / 11 62 / 5	8 / 6 2 / 3	08 / 4	000 / 0

^
(p=0/05)t(34)=1/67
بر مبناى يافته هاى پژوهش حاضر مى توان گفت افرادى كه عازم سفر زيارتى هستند در مقايسه با افراد گروه سياحتى هم قبل از سفر از سلامت روانى بالاترى برخوردار بوده اند و هم اين كه سفر زيارتى در مقايسه با سفر سياحتى باعث بهبودى و افزايش سلامت روانى افراد زائر شده است. اين يافته كه زيارت, سلامت روانى افراد به طور معنادارى افزايش داده و به ويژه اضطراب و افسردگى را كاهش و سازگارى اجتماعى آنها را افزايش داده است در راستاى تحقيقات پارگامنت و ماتون, 1992; نِس و ينتراب, 1995; مطالعه طولى موريس, 1983 مى باشد كه شركت در مناسك دينى و زيارت باعث كاهش اضطراب, عصبانيت و اختلالات روانى مى گردد. تبيين روان شناختى اين اثر بخشى احتمالاً اين گونه است كه مطابق نظر كوئينگ و همكاران 1981, زائرين با احساس نزديكى به خدا در مراسم زيارت و هم چنين تخليه هيجانى به احساس آرامش درونى بيشترى دست يافته و اعتماد و اطمينان آنان به يارى و كمك خداوند افزايش مى يابد و لذا به كمك رحمت الهى در حل مشكلات خود اميدوارتر مى شوند و نگرش آنها در برخورد با استرس ها تغيير كرده و اين تغيير نگرش به شكل مثبت باعث بهبود خلق و سلامت روانى آنها خواهد شد.

كتاب نامه:

ابوالقاسمى, عباس و حجاران, محمود (1376), (نقش گرايش هاى دينى در اتخاذ شيوه هاى مقابله با استرس در سالمندان تهرانى), مجموعه مقالات اولين همايش نقش دين در بهداشت روان, دانشگاه علوم پزشكى ايران.
داويديان, هاراطون (1376), (بهداشت روان از ديدگاه اديان توحيدى), مجموعه مقالات اولين همايش نقش دين در بهداشت روان.
غبارى بناب, باقر (1374), (باورهاى دينى و اثرات آن در بهداشت روان), فصلنامه انديشه و رفتار, سال اول, شماره4.
Koening, H. G. (1992) Religious and Prevention of illness in later life. In K. I. Pargament K. I. Maton & Hess, R. E. (Eds). Religion and Prevention in mental health. Research Division and action Haworth Press Inc.
Krole, I and Sohechan, B. (1989) Religion belifes and practice among 52 psychiatric in patients in Mennesota. American Journal of Psychiatry. 109, 673.
Levin, Jeffry and Vander (1998). Religion factors in Psysicial Health and psychological of illness. Psychological Medicine, 8, p.159-64.
Morris, P. A. (1982). The effect of pilgrimage on anxiety and religious attitude. Psychological Medicine, 12, p.1115-27.
Nealman, P. and Persaud. R. (1995). Why do psychiatrist neglect religion. British Journal of Medical Psychology, 68, p.169-178.
Pargament, K. I. and Maton, K. I. (1992), Religion and Prevention in Mental Health , Haworth Press Inc.
Roberts K. A. (1992), A sociological overview mental health implication of religio-cultural megatrends in the United State. in Pargament K. I. Maton I. & Hess, R. E. (Editors). Religion and Prevention in Mental Health. Haworth Press Inc.
Tix, A. P., Frazier, P. A. (1998). The use of religious coping during stressful life events. Journal of consulting and clinical psychology, 66 (2), p.417-422.