گزارشى از يك همايش هرمنوتيك و اجتهاد درفقه سياسى شيعه
سيد باقرى

نخستين نشست از سلسله نشست هاى (هرمنوتيك و اجتهاد در فقه سياسى) با حضور جناب آقاى دكتر حقيقت و اعضاى گروه فقه سياسى چهارشنبه نهم بهمن 1387 در پژوهشكده انديشه سياسى پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى برگزار شد.
دكتر سيدباقرى در ابتداى جلسه در زمينه ضرورت بحث به نكاتى مانند حضور قدرت مندانه روش هاى جديد در كنار روش هاى بومى ـ اسلامى, ضرورت شناخت و فهم سنجيده روش هاى جديد و تأثير آنها در روش اجتهاد و تأثر از آنها, ضرورت بازخوانى, بازسازى و بازفهمى روش هاى بومى در مقايسه با روش هاى جديد و بايستگى ارائه تصويرى روشن و شفاف از دانش هرمنوتيك در جامعه ما و جلوگيرى برداشت هاى نادرست از آن اشاره كرد.
وى در اهداف اين پروژه به نكات زير اشاره كرد: بازشناسى مناسبات روشى اجتهاد و هرمنوتيك, شناسايى كاستى ها و توان مندى هاى روش اجتهاد براى پويايى و تحوّل آفرينى بيشتر در استنباطات سياسى ـ اجتماعى و روزآمد از متون و نصوص دينى در نگرش تطبيقى با هرمنوتيك, سنجش ميزان تأثيرپذيرى انديشه وران مسلمان از هرمنوتيك و داورى درباره آن, گوياسازى نوع چالش ها در حوزه خوانش متن به ويژه متون دينى باتوجه به روش هرمنوتيك.
سپس دكتر حقيقت باتوجه به اين پيش فرض ها, علوم طبيعى و انسان را به دلايل زير از لحاظ روش شناسى متمايز دانست; دلايلى چون ارادى بودن جهان انسانى, موجبيت علوم طبيعى, تجانس محقّق موضوع ـ تحقيق در علوم انسانى و آگاهى انسان.
آن گاه وى افزود: پديده هاى اجتماعى داراى ابعاد ذهنى خاصى هستند و با دنياى خاص ارزش ها پيوند دارند و بدون اطلاع از اين ارزش ها فهميدنى نيستند. فهم و ادراك مشكلاتى دارد, از جمله اين كه مربوط به دنياى خاص ضمير فرد است و گزينشى و انسانى ـ ارزشى است و شناخت واقعيت حيات انسانى بدون در نظر گرفتن متن يا مجموعه, امكان نمى پذيرد.
وى در ادامه با اشاره به نفى هرمنوتيك كلّى گفت: در هنگام سخن گفتن از آن و جست وجو براى يافتن پيوند ميان آن با اجتهاد, بايد از نحله هاى هرمنوتيك سخن گفت.
در تبيين نحله هاى هرمنوتيك, هفت نحله مهم زير را مطرح كرد:
1- هرمنوتيك شلاير ماخر: در هرمنوتيك شلاير ماخر چند نكته اساسى وجود دارد: ممكن نبودن كنار گذاشتن پيش داورى ها, تساوى دانستن دستور زبان با دانستن زبان (نه به عنوان زندان انديشه), معناى نهايى متن, اصالت دادن به نيت مؤلّف, توقّف فهم متون مقدس بر فهم دستورى انواع عبارات و صورت هاى زبانى فرهنگى مؤلّف و فهم فنّى يا روان شناختى ذهنيت مؤلّف.
وى به اين نكته پرداخت كه از ميان نحله هاى هرمنوتيك اين نحله قرابت بيشترى از حيث روشى با روش اجتهاد دارد; زيرا كه در روش اجتهاد نيز مجتهد در خوانش متون, در جست وجوى فهم نيت مؤلّف با تأكيد بر فهم دستور زبان و گاه زمينه هاى روان شناختى صدور روايات است; آن گونه كه در روش اجتهاد براى متون و نصوص اسلامى, معناى نهايى متن وجود دارد, حال ممكن است كه مجتهد به آن دست يابد يا آن كه به خطا رود.
2- هرمنوتيك ديلتاى: برخى از اصول آن عبارت است از تفاوت علوم انسانى (فرهنگى) و طبيعى (با تكيه بر كانت), آشتى بين تاريخيت انسان و عينيت علوم انسانى و آن گاه نقد اثبات گرايى. هرمنوتيك ديلتاى نه به دنبال شناخت متن است و نه به دنبال شناخت معناى متن.
3- هرمنوتيك وجودشناسانه هايدگر و گادامر: در اين نحله هرمنوتيك, هايدگر و شاگرد او گادامر به چند نكته اساسى باور دارند. آنان هرمنوتيك را به مانند (روش) نمى دانند, بلكه آن را (بينش) مى شمرند. گادامر به مباحث معرفت شناسانه بازمى گردد و به تأثير در ذهنيت مجتهد و عوض كردن بستر فهم او, توجه به پيش فرض ها و دور هرمنوتيك و لايه هاى فهم و نسبيت اشاره مى كند. اين نحله هرمنوتيك باتوجه به آن كه بينش است و نه روش و از آن جا كه نوعى نسبيت نيز در آن وجود دارد, هرچند كه نسبيت پست مدرنيستى نيست, با روش اجتهاد, قرابت و اشتراك چندانى ندارد. اين شاخه هرمنوتيك به گونه اى است كه در بينش و نوع نگاه پژوهش گر اثر مى گذارد و آن را دگرگون مى سازد.
4- هرمنوتيك عينى گراى بتى و هرش: عينيت تفسير (برخلاف هرمنوتيك هستى شناسانه) و جداكردن فهم از تفسير (در اوّلى نيت مؤلّف وجود دارد) نكته هاى گفتنى اين شيوه هستند. از نظر منطقى هرگونه تطبيق و كاربرد از فهم اثر و پديده تاريخى متأخر است. مداخله دادن سويه كاربردى در عمل فهم موجب تغيير در رسالت اصلى مفسّر مى شود; گادامر سويه كاربردى را جزء جداناپذير هرگونه فهم و تجربه هرمنوتيكى مى داند, حال آنكه كاربرد و تطبيق فقط در برخى جاها زمينه دارد و حتى در جاهايى كه تطبيق و كاربرد زمينه دارد, بايد ميان دوگونه مفسر تمايز گذاشت (براى نمونه, حقوق دان با مورّخ حقوق, تفاوت دارد).
بتى براى فرآيند فهم خود چهارمرحله نام مى برد:
يكم. مرحله فقه اللغه كه مفسّر به تحقيق درباره نمادها و نشانه هاى ثابت متن مى پردازد;
دوم. مرحله انتقادى كه روى كرد پرسش گرانه مطرح است;
سوم. مرحله روان شناختى كه مفسّر خود را به جاى مؤلّف قرار مى دهد تا وضعيت ذهنى مؤلّف را بازشناسى كند;
چهارم. مرحله فنّى ـ شكل شناختى كه بيشتر به تفسير پديده هاى اجتماعى اختصاص دارد.
5- هرمنوتيك انتقادى هابرماس كه در آن بر گفت وگو, حوزه عمومى و رهايى تأكيد مى شود.
6- هرمنوتيك تركيبى ريكور: نوآورى در حكمت عملى, هويّت روايى, هرمنوتيك مضاعف, تركيبى بودن, جمع بين تبيين و تفهّم, در نظر نگرفتن نيّت مؤلّف, نزديك شدن به جماعت گرايى.
7- هرمنوتيك روش شناسانه اسكينر: نقد متن گرايى و زمينه گرايى براساس ويتگنشتاين متأخر.
گفتنى است كه از ميان اين نحله ها, هرمنوتيك شلاير ماخر, هرمنوتيك عينى گراى بتى و هرش و هرمنوتيك روش شناسانه اسكينز از ديگر نحله ها با اجتهاد, قرابت و اشتراكى بيشتر دارند و از آنها در توان مندسازى برخى از مباحث اجتهاد مى توان يارى گرفت. البته اين امر هرگز به معناى يك سان سازى ميان اجتهاد و هرمنوتيك نيست.
در ادامه جلسه حاضران به طرح پرسش ها و مباحثى مانند ضرورت طرح (هرمنوتيك مقدس), بايستگى يا عدم بايستگى بهره گيرى از اين روش ها در مطالعات و پژوهش هاى اسلامى, امكان يا عدم امكان گزينش برخى از اجزاء روش هاى هرمنوتيك در پژوهش هاى اسلامى, نسبيت در هرمنوتيك و… پرداختند.
سپس دكتر حقيقت با اشاره به شايستگى و بايستگى آگاهى پژوهشگران از اين روش ها, بر لزوم بهره گيرى از اين روش ها در مطالعات فقهى ـ سياسى تأكيد كرد و افزود: نمى توان گوشه اى از يك روش را برگزيد و ديگر مباحث را رها كرد. روش مجموعه اى از اجزاء درهم تنيده است و به تعبيرى اگر پژوهشگر روشى را برگزيد, بايد به همه لوازم و آثار آن تن دهد, مگر اينكه پژوهشگر خود روشى جديد بنياد نهد كه البته اين كار امرى سخت, دقيق و حساس است.