چند جانبه‌گرايى در اوراسيا

سيروس جنابى

سفر ژاك شيراك به روسيه، پس از انتخاب مجدد ولاديمير پوتين به رياست جمهورى اين كشور، از آن جهت‌حائز اهميت است كه فرانسه بار ديگر و تقريبا براى يك دوره ديگر رياست جمهورى، مى‌تواند سياست‌هاى جهانى خود را با روسيه تنظيم كند. روابط دو كشور، پيش از حمله امريكا به عراق، به واسطه مخالفت‌با حمله نظامى در محور پاريس - برلين - مسكو، شكل جديدى به خود گرفت كه پس از آن با تاكيد بر نقش محورى سازمان ملل و شوراى امنيت در روند دولت‌سازى و بازسازى اقتصادى عراق ادامه يافت.
در عين حال، اين محور كه شامل كشورهاى محورى اتحاديه اروپا به علاوه روسيه، به عنوان يك قدرت نظامى برتر و عضو شوراى امينت است، با هدف مقابله با يكجانبه‌گرايى امريكا در عرصه جهانى پايه‌ريزى شده است; از اين جهت، فرانسويان از روابط دو جانبه جديد، به عنوان روابطى استراتژيك نام مى‌برند.
در مجموع، فرانسه و آلمان وراى درخواست‌هاى اتحاديه اروپا كه تلاش دارد در رفتارهاى بين‌المللى، حداكثر نزديكى را با امريكا نشان دهد، مى‌كوشند كه به طور مستقل اين ديدگاه را پرورش دهند كه روسيه مقتدر، به مراتب در ثبات منطقه‌اى و جهانى از روسيه تجزيه شده مؤثرتر خواهد بود; در اين راستا، ديدگاه اين گروه از كشورهاى اروپايى به رويكرد جمهورى اسلامى ايران نزديك و نسبتا منطبق است.
تقويت اين ديدگاه و رويكرد در منطقه اوراسيا يا پيوند استراتژيكى كه با ديدگاه‌هاى ايران، به عنوان دروازه و پل اروپا و آسيا پيدا مى‌كند، در واقع رويكردى استراتژيك در راستاى چندجانبه‌گرايى، در مقابل يكجانبه‌گرايى امريكا تلقى مى‌شود.
سفر دو روزه ژاك شيراك رييس جمهور فرانسه به روسيه كه از سوم آوريل آغاز شد، تاكيد مجدد بر گسترش روابط ميان فرانسه و آلمان بود; روابطى كه تقريبا همزمان با حمله امريكا به عراق در سال گذشته، تقويت و به زعم محافل سياسى دو كشور، به روابطى استراتژيك تبديل شد.
از سوى ديگر، مى‌توان گفت كه شيراك اولين رهبر بلندپايه غربى است كه براى تبريك پيروزى مجدد ولاديمير پوتين در انتخابات رياست جمهورى، در مسكو حاضر مى‌شود. همچنين، رييس جمهور فرانسه با اين سفر نشان مى‌دهد كه انتقادات اتحاديه اروپا از روسيه، در مورد محدوديت‌هاى رسانه‌اى و برخى اقدامات شوروى گرايان جديد در مسكو، در حاشيه روابط فرانسه - روسيه قرار دارد.
كاترين كولونا سخنگوى كاخ اليزه، در آستانه سفر شيراك به روسيه اعلام كرد: «ما حمايت‌خود را از روسيه اعلام و از انتخاب پوتين به رياست جمهورى روسيه براى بار دوم استقبال مى‌كنيم، زيرا وى مصمم به اعمال اصلاحات است‌».
وى همچنين اعلام كرد كه محور مذاكرات رهبران روسيه و فرانسه، در مورد موضوعات جارى، به ويژه سوءقصدهاى اسپانيا و مسائل هسته‌اى ايران و تبعات گسترش اتحاديه اروپا و ناتو به سوى روسيه خواهد بود; البته مسائل مربوط به روابط دوجانبه نيز مدنظر خواهد بود. شايان ذكر است كه تبادل تجارى دو كشور در سال 2003 م، به ميزان 25 درصد افزايش يافته است. به نظر مقامات فرانسوى، اين رقم بايد افزايش يابد، زيرا فقط 4 درصد تجارت بين‌المللى روسيه را در بر مى‌گيرد.
ديدارهاى منطقه‌اى ژاك شيراك موجب شد كه سفر به روسيه در برنامه‌اى بسيار فشرده و طى دو روز تنظيم شود. با اين حال، روس‌ها استقبال شايان توجهى از رييس جمهور فرانسه داشتند. ولاديمير پوتين به نشانه توجه عميق به روابط دو كشور، بازديد از تاسيسات مخفى «كراسنوزنامنسك‌» را در برنامه سفر شيراك تدارك ديد; اين تاسيسات كه در 40 كيلومترى مسكو واقع است، مركز نظامى - فضايى مخصوص كنترل ماهواره‌هاى نظامى روسيه است و رييس جمهور فرانسه اولين مقام غربى است كه از آن ديدار مى‌كند.
يك منبع ديپلماتيك خاطرنشان مى‌كند كه ديدار دو رييس جمهور فرانسه و روسيه، حاوى «علائمى از اعتماد متقابل‌» است. فرانسه در سال 1999 انتقادات تندى در مورد عملكرد روسيه در چچن داشت، ولى روابط دو كشور پس از ديدار شيراك و پوتين، به ويژه پس از ملاقات تابستان 2002 بهبود يافت و اكنون مى‌توان اين مرحله را بهار روابط پاريس - مسكو سخن راند. فرانسه و روسيه ديدگاه‌هاى مشتركى درباره سازمان ملل متحد و شوراى امنيت دارند كه بيشتر به مبارزه عليه هژمونى و يك جانبه‌گرايى امريكا بازمى‌گردد.
سخنگوى وزارت خارجه روسيه با تاكيد بر روند مثبت روابط سياسى دو كشور اعلام كرد: «گفت‌وگوى مبتنى بر اعتماد ميان فرانسه و روسيه، نزديكى و هماهنگى در رويكردهاى كلى دو كشور در مورد اكثر مسائل بين‌المللى كنونى را تاييد مى‌كند».
به نظر مى‌رسد كه فرانسه در شرايط فعلى، هيچ مانعى را بر سر روند مثبت روابط با روسيه احساس نمى‌كند; بنابراين، محدود شدن آزادى‌ها، به ويژه با ممنوعيت و تعطيل شدن شبكه‌هاى تلويزيونى خصوصى، موجب نگرانى نمى‌شود. همچنين قضيه بازداشت ميلياردر نفتى معروف، ميكائيل خودروفسكى كه متهم به اختلاس شد و به نظر مى‌رسد كه بيشتر قربانى استقلال از كرملين و حمايت از ليبرال‌ها بوده است، مهم نخواهد بود.
انتخابات اجبارى، زير نظر مقامات روسيه در چچن نيز مشكل‌ساز نيست، مشكل انتخابات پارلمانى روسيه در دسامبر گذشته كه طى آن، كرملين از تمام منابع دولتى و سازمانى براى ساكت كردن تمامى احزاب معترض به منظور بالا كشيدن در جريان سياسى بيگانه‌ستيز و خواستار احياى روسيه قدرتمند استفاده كرد، چندان مدنظر نخواهد بود.
همه اين مسائل، نگرانى‌هاى واشنگتن را برانگيخته و موجب اتخاذ سياست‌خشن‌ترى در قبال مسكو شده است. اما پاريس اعتقاد دارد كه روسيه در زمينه اصلاحات اقتصادى و ايجاد ثبات پيشرفت كرده است. يك منبع ديپلماتيك فرانسوى اظهار مى‌دارد: «در مقايسه با دوره يلتسين، همه چيز به وضوح تغيير يافته است. چه چيزى در اولويت است؟ يك كابوس، يعنى تجزيه كامل روسيه؟ يا تمركز قدرتى كه دنياى خارج خواستار آن هستند؟ ما قطعا ترجيح مى‌دهيم كه روسيه‌اى وجود داشته باشد كه در آن شخصى براى هدايت كشور ملاحظه شود».
انتقادات در مورد وجود قدرت و انحصارطلبى در روسيه بيشتر مزورانه به نظر مى‌رسد. ديپلمات‌هاى فرانسوى مى‌گويند: اگر منظور از قدرت‌هاى مخالف، طبقه اليگارشى، همانند برزوفسكى يا خودورفسكى باشد كه اين قدر بدبختى به روسيه تحميل كرده‌اند، آيا به وجود آنها نيازى هست؟ از نظر پاريس، دغدغه واشنگتن به نگرانى در مورد حقوق بشر مربوط نمى‌شود، بلكه به منافع شخصى ارتباط دارد. فرانسوى‌ها معتقدند كه اگر ايالات متحده نگران است، علت آن از دست رفتن اهرم‌هاى فشار در صحنه سياسى و داخلى روسيه است. امريكايى‌ها به ميلياردر نفتى خودروفسكى وابسته بودند. با حذف وى از صحنه روسيه به تكاپو افتادند، به ويژه آنكه آنها پس از خودروفسكى، امكان كنترل بخش عظيمى از نفت روسيه را از دست دادند.
فرانسه همچنين از موضع بروكسل برمبناى منع برقرارى روابط با روسيه، پس از گسترش اتحاديه در اول ماه مى عدول كرده است. مسكو در اين مورد 14 شرط گذاشته و اعلام كرده است كه ورود 10 عضو موجب مختل شدن اقتصاد روسيه مى‌شود و اتحاديه پاسخ داده است كه روسيه بايد براساس توافق، ورود اعضاى جديد را بدون شرط بپذيرد. اتحاديه اروپا بيشتر در مورد شروط مسكو در خصوص كشورهاى بالتيك انتقاد دارد. كشورهاى بالتيك بايد با توسل به ديپلماسى، رهبران روسيه را براى پيوستن خود به اتحاديه اروپا قانع كنند و فرانسه در اين ميان مى‌تواند نقش آرام كننده و ميانجى را ايفا كند.
در گفتمان فرانسه، همانند مورد صرب‌ها و يوگسلاوى، يك محور اساسى وجود دارد; نبايد روسيه را تحقير كرد، بلكه به عكس بايد به اين كشور كمك كرد تا در آهنگ بين‌المللى وارد شود. همگان در مورد همگرايى روسيه در عرصه بين‌المللى توافق دارند. اين روسيه ديپلماتيك، از نظر واشنگتن مورد منازعه است و امريكا رابطه قدرت را ترجيح مى‌دهد; در حالى كه شيراك تشويق و نوعى «ديپلماسى نرم‌» را به كار بسته است.
پاريس موضع خود را مهم مى‌داند و اعتقاد دارد كه رفتار امريكا خطر عصبانى شدن روس‌ها و روى آوردن به يك رژيم ناسيوناليست‌بسته را به دنبال خواهد داشت. فرانسه با قرار گرفتن در «خاكريز پوتين‌» ، به شرطبندى شجاعانه‌اى دست زده است; رييس جمهور روسيه نيروهاى ناسيوناليست را كه اذعان مهار آنها را دارد، در چچن تحريك كرده است; در حالى كه خود تمام قدرت را از آن خود نموده است.