نقدى بر مفتاح الميزان
برادر رؤيا


ميرزا محمد. عليرضا. مفتاح الميزان. (تهران, مركز نشر فرهنگى رجاء, 1367). ج3, وزيرى.
مفتاح الميزان اثر عليرضا ميرزا محمد مجموعه اى از فهرستهاست كه به منظور دسترسى به موضوعات و مطالب و عناوين تفسير گرانقدر الميزان, اثر استاد علامه سيد محمدحسين طباطبائى ـ رضوان الله عليه ـ تهيه شده است.
پس از ترجمه تفسيرالميزان به زبان فارسى تاكنون دو فهرست راهنما براى اين مجموعه نفيس تهيه شده كه كتاب اوّل تحت عنوان راهنما و فهرست ترجمه الميزان فى تفسيرالميزان از الياس كلانترى در 399 صفحه توسط انتشارات وفا درسال 1361 منتشر شده است. اين كتاب, فهرستى بر ترجمه فارسى 40 جلدى تفسيرالميزان است. كتاب دوم مجموعه 3 جلدى مفتاح الميزان است كه به دنبال انتشار ترجمه فارسى 20 جلدى تفسيرالميزان توسط مركز نشر فرهنگى رجاء در سال 1367 منتشر گرديده است.
با توجه به زحمات بسيار زياد و قابل تقديرى كه تاكنون در اين خصوص انجام پذيرفته است متأسفانه فهرستهاى منتشرشده به علت عدم آشنايى دست اندركاران با روشهاى علمى و تخصصيِ تهيّه اين گونه فهارس, از كيفيت و جامعيت لازم, بويژه با توجه به ارزش و اهميّت محتوايى تفسيرالميزان, برخوردار نيستند.
لذا به منظور آشنايى با برخى نكات و مسائل موجود در كتاب مفتاح الميزان, در اين مقاله, فهرست موضوعى اين كتاب را مورد ارزيابى كلى قرار مى دهيم كه بسيارى از موارد آن در ديگر فهرستهاى كتاب نيز قابل بررسى است.
كتاب مفتاح الميزان درمجموع شامل يك مقدمه در 99 صفحه و دوازده فهرست است كه مختصات مربوط به هر فهرست و روش به كار گرفته شده در تهيه آنها با رعايت ترتيب در بخش مقدمه قيد شده است. اين دوازده فهرست عبارت است از:
1ـ فهرست مباحث, 2ـ فهرست موضوعات, 3ـ فهرست اعلام اشخاص, 4ـ فهرست اماكن و بلاد, 5 ـ فهرست قبايل و امم و فرق و جماعات, 6ـ فهرست اديان و مذاهب و مكاتب, 7ـ فهرست وقايع و ايّام, 8 ـ فهرست كتب و رسالات و مجلاّت, 9ـ فهرست اصطلاحات و لغات و تركيبات و تعبيرات, 10ـ فهرست اسامى جانوران و گياهان و كانى ها 11ـ فهرست اسامى اصنام و ملائكه و تعابير مشابه ديگر, 12ـ فهرست اشعار عربى برحسب حرف آخر.
در ارزيابى نمايه موضوعى اين كتاب و همچنين رابطه آن با ديگر فهرستهاى موجود در كتاب, در اين نوشته ابتدا به طور نمونه نكاتى درخصوص دو فهرست (اصطلاحات و لغات و تركيبات و تعبيرات) و (اعلام و اشخاص) و رابطه آنها با (فهرست موضوعى) مطرح گرديده است كه طرح اين مسأله رابطه نزديك و در بعضى مواقع تداخل فهرستها در كاربرد واژه ها و موضوعات يكسان را مشخص مى سازد. سپس در قسمتى ديگر, با توجه به نكات مورد نظر در بررسى و ارزيابى نمايه اى, مواردى چند از (فهرست موضوعات) مورد بحث قرار گرفته است. نگاهى به فهرست موضوعات; فهرست اصطلاحات و لغات و…; و فهرست اعلام و اشخاص.
اگرچه در مقدمه كتاب توضيحات مفصلى به طور جداگانه درخصوص (فهرست موضوعات) و (فهرست اصطلاحات و لغات و تركيبات و تعبيرات) ارائه شده است ولى در مجموع نهايتاً نيز دليل روشن و قابل قبولى براى اين تفكيك و جداسازى ارائه نگرديده است. بخصوص در مواردى كه واژه ها و موضوعات يكسان در هر دو فهرست موجود است; به طور مثال واژه (زن) هم در فهرست موضوعات به كار رفته و هم در فهرست اصطلاحات و…. حال تفاوت اين دو كاربرد به چه دليل بوده و يا هدف از جداسازى در تعابير و معانى اين واژه به چه صورت بوده است همان چيزى است كه در مقدمه, اطلاعات لازم در باب آن داده نشده است. اما با مقايسه شماره هاى ارجاع داده شده در مقابل اين دو واژه در هر دو فهرست, يك مورد مشترك نيز در اين شماره صفحات مشاهده مى گردد. مثال ديگر در همين مورد, واژه (روزه) است كه اگرچه شماره صفحات ارجاع داده شده مقابل آن در دو فهرست متفاوت مى باشد اما نكته قابل توجه اينكه در فهرست اصطلاحات و تعبيرات روزه = صوم, منظور شده است و درمقابل صوم ]روزه, صيام[ يكى از شماره هاى ارجاعى: ج2: 5 ـ 16 است كه اين مبحث در جلد دوم كاملاً به بحث پيرامون موضوع روزه مى پردازد, لذا كاربرد آن در فهرست اصطلاحات و تعبيرات بجا و درست به نظر نمى رسد. همچنين موارد بسيار زياد ديگرى از اين گونه واژه هاى يكسان در هر دو فهرست از قبيل حج, حديث, مرگ, و… نيز قابل مشاهده و بررسى است.
به طور كلى اين تفكيك و جداسازى يكى از عمده ترين اشكالات موجود در اين فهرستهاست كه هيچ گونه رابطه اى نيز بين آنها برقرار نگرديده است و همان گونه كه در مقدمه كتاب نيز بيان شده, از آنجايى كه فهرستهاى مختلف كتاب مفتاح الميزان توسط افراد مختلف يادداشت بردارى شده است (صفحات پنجاه ويك و نودو چهار مقدمه) چنين به نظر مى رسد كه هيچ گونه هماهنگى و يكدست سازى در انجام كار وجود نداشته است. چنانچه اگر جوينده اى درباب موضوع (زن) در تفسيرالميزان از كتاب مفتاح استفاده نمايد, بديهى است كه با مطالعه بخش مقدمه, به فهرست موضوعات مراجعه نموده و شماره هاى مربوط را يادداشت مى نمايد كه متأسفانه بدين ترتيب به وضوح بسيارى از موارد مربوط در اين موضوع, آن گونه كه در فهرست اصطلاحات قيد شده است, بازيابى نخواهد گرديد و در نتيجه اين جستجو داراى ريزش كاذب بسيار خواهد بود.
لذا پيشنهاد ما اين است كه در ابتدايى ترين روش براى رفع اين نقصيه اساسى, اين دو فهرست در يكديگر ادغام و تحت عنوان (فهرست موضوعات) يكجا در مفتاح الميزان قابل بازيابى گردند.
همچنين ـ همان گونه كه در مقدمه كتاب مطرح گرديده است (ص پنجاه وسه) ـ فهرست موضوعات براساس عناوين موضوعى مندرج در فهرست مباحث, يادداشت بردارى و تنظيم و تدوين شده است و اكثراً موضوعات كلى مورد بحث در تفسيرالميزان را در برگرفته است; لذا كاربرد واژه (فهرست موضوعى) در اين كتاب در حقيقت به همان معنا و كاربرد آن در ديگر فهرستهايى كه براى ارائه فهرستهاى موضوعى متون مورد استفاده قرار مى گيرند, نيست. لذا اين فهرست موضوعى كه براساس فهرست اول اين كتاب يعنى (فهرست مباحث) تهيه گرديده است, بيشتر شبيه به فهرست مندرجات است و موضوعات آن به صورت منتخبى از عناوين (فهرست مباحث) مى باشد. همچنين انتخاب موضوعات در اين فهرست نيز براساس ساختار زبانى به كار رفته در (فهرست مباحث) است, لذا در انتخاب موضوعات از الگوى خاص و يا اصطلاحنامه و سر عنوان موضوعى استفاده نشده است كه اين خود نيز يكى ديگر از اشكالات موجود اين فهرست است كه ناهماهنگى بسيار در انتخاب موضوعات به وجود آورده است; به طور مثال واژه هاى (آسمان), (زمين), (آسمان و زمين) هر كدام به عنوان مدخل اصلى به طور جداگانه به كار رفته است و تنها از هر دو واژه (آسمان و زمين) و (زمين) به يكديگر ارجاع نيز نگاه كنيد, داده شده است.
نكته ديگر كاربرد واژه هاى مشابه به صورت جمع و مفرد است كه باز هم باعث پراكندگى مطالب شده است, با توجه به اينكه تفكيك مطالب نيز در شماره صفحات ارجاع داده شده مشخص نگرديده است; به طور مثال مى توان از واژه هاى (آيه), (آيات), (ادب) و (آداب) نام برد كه همه آنها به صورت مدخل اصلى در فهرست به كار رفته است.
همچنين اگرچه فهرست اعلام اشخاص و فهرست موضوعات از يكديگر جدا مى باشند و فهرست موضوعى نيز در برگيرنده اسامى اشخاص است, اما كاربرد اسامى در اين فهرست براساس روشهاى موجود در اصول نمايه سازى, كه علت اين تفكيك را (به طور مثال كاربرد موضوعى اسم شخص در فهرست موضوعى) روشن و مشخص مى سازد, نيست.
به طور مثال مى توان از شماره ارجاع شده در مقابل واژه (فاطمه زهرا ـ ع ـ ) (ج1: 190) در فهرست اعلام و اشخاص نام برد كه در مطب ارجاع داده شده فاطمه زهرا ـ ع ـ به صورت موضوع مطرح شده است.
نكته قابل توجه اينكه به علت ناهماهنگى موجود, شكل اين اسامى نيز در دو فهرست ((اعلام و اشخاص) و (موضوعات)) به يك صورت و يكسان نيست; مثلاً حضرت فاطمه ـ ع ـ در فهرست موضوعات به صورت (فاطمه ـ ع ـ) و در فهرست اعلام و اشخاص به صورت (فاطمه زهرا ـ ع ـ) عنوان گرديده است. نكاتى چند در باب (فهرست موضوعات)
به طور كلى در اين فهرست, موضوعات به صورت مدخلهاى اصلى به ترتيب الفبايى حرف به حرف ضبط گرديده است و ذيل هر مدخل اصلى موضوعات فرعى نيز به صورت زيربخش به روش الفبايى تنظيم شده است كه در مقابل هر كدام, كد ارجاع مربوطه قرار داده شده است.
على رغم توضيحات كلى درخصوص شيوه تهيّه و تنظيم فهرست موضوعات در مقدمه كتاب, هيچ گونه اشاره اى به چگونگى استفاده از اين فهرست و يا ارائه يك يا چند مثال در مقدمه نشده است; يعنى در واقع مقدمه تنها به شيوه تدوين فهرست پرداخته است و هيچ گونه راهنمايى براى نحوه جستجو در متن و شيوه استفاده از آن ارائه نشده است.
درمورد كاربرد واژه ها به صورت فارسى و يا عربى در قسمت مقدمه اين گونه بيان شده است كه: (مترادفات به مشهورترين آنها و حتى الامكان كلمات فارسى به مترادفات عربى يا قرآنى آنها ارجاع داده شده است) (ص پنجاه و چهار). اما على رغم اين توضيح در بخش فهرست موضوعى باز هم واژه هايى مانند تفويض ـــ اختيار; روح وجسم ــــ تن و روان; اهل ذمه ــــ اهل كتاب; و تفرقه ـــــ اختلاف, به كلمات فارسى ارجاع شده است. همچنين واژه هاى ديگرى مانند دوزخ, اهل ـــــ اهل جهنم; اموال ــــ مال حلال (؟!) را نيز مى توان نام برد.
همچنين با توجه به توضيح ارائه شده در مقدمه مبنى براينكه: (در اين فهرست حتى المقدور سعى شده است براى هر موضوع اصلى و فرعى عنوانى كوتاه و مناسب انتخاب شود.) (ص پنجاه وچهار مقدمه), اكثر موضوعات انتخاب شده در فهرست بسيار طولانى تر از موضوعات مناسب به كار رفته در اين گونه فهرستهاست; فى المثل واژه هاى (علت و معلول, انتساب معلولات مادى به خدا); (عمل ـ سنخيت ميان عمل و جزا); (معراج ـ تقسيم بندى جزئيات معراج); قسم ـ نهى از قسم ناحق).
همچنين نكته قابل توجه ديگر اينكه در انتخاب موضوعات فرعى تكرار كلمات از همان موضوع اصلى بسيار به چشم مى خورد كه اين مسأله نه تنها از نظر كار چاپ بسيار زايد و غيرضرورى است بلكه باعث افزايش حجم كلمه ها در كنار كدهاى ارجاعى است كه بازيابى موضوع موردنظر را براى جستجوگر بسيار دشوار مى سازد; به طور مثال به چند موضوع فرعى به كاررفته در ذيل مدخلهاى اصلى مى توان اشاره كرد: بدين ترتيب كه در تقسيمات فرعى باز هم واژه اصلى تكرار گرديده است:
ارث
ـ تحول تدريجى ارث
ـ ظهور ارث
ـ قوانين جديد ارث

ذوالقرنين
ـ خصوصيات ذوالقرنين
ـ سلطنت ذوالقرنين
ـ قصه ذوالقرنين در قرآن زن
ـ آزادى زن ــــ زن ـ حريت زن
ـ آزادى زن در تمدن غرب
ـ اطاعت زن از همسر
و اما درخصوص ارائه موضوعات فرعى: همان گونه كه قبلاً نيز مطرح گرديد مدخلهاى اصلى داراى موضوعات فرعى (بيانگر) هستند و ذيل اكثر شناسه هاى موضوعى تقسيمات فرعى بسيارى درج گرديده است. اما از آنجايى كه در انتخاب موضوعات و همچنين بيانگرها از اصطلاحنامه و يا سرعنوان موضوعى و حتى متنى مشخص استفاده نشده است لذا ناهماهنگى زيادى در انتخاب مدخلها و موارد مشابه در فهرست به چشم مى خورد; به طور مثال انتخاب واژه هايى مشابه مانند (زن); (زنان); (زن در اسلام) بدون ايجاد ارتباط موضوعى با يكديگر پراكندگى و ريزش اطلاعاتى بسيارى را براى جستجوگر در بازيابى موضوع مورد نظر به وجود خواهد آورد.
اما در ذيل همين مدخلها نيز در انتخاب موضوعات فرعى, يكدستى و هماهنگى نيز وجود ندارد و هر يك از موضوعات فرعى به صورت سليقه اى و برحسب عنوان انتخاب شده در فهرست مباحث انتخاب گرديده است; به عنوان نمونه با توجه به اينكه موضوع (زن) در تفسيرالميزان دراصل بيانگر خصوصيات و مسائل مربوط به زن در اسلام است و ذيل اين موضوع در قرآن نيز احكام و حقوق زن مسلمان مطرح شده است. اما در مفتاح الميزان موضوعات انتخاب شده ذيل اين دو مدخل يكسان و يكدست نبوده و اگرچه موضوع (آزادى زن); (ارج نهادن بر زن) و (اطاعت زن از همسر) در ذيل واژه (زن) قابل بازيابى است ولى هيچ كدام از اين تقسيمات فرعى كه از مباحث اصلى مورد بررسى ذيل موضوع (زن دراسلام) مى باشند به عنوان موضوع فرعى آن انتخاب نشده است, لذا قابل بازيابى نيستند. همچنين انتخاب واژه هايى مانند (آداب); (افعال) و (اعمال) به طور جداگانه نيز از همين نوع پراكندگى و ناهماهنگى فهرست است.
با توجه به اينكه كار بر روى مجلدات مختلف تفسيرالميزان و گردآورى واژه ها و موضوعات توسط افراد گوناگون و به صورت فردى انجام پذيرفته است (صفحه نود وچهار مقدمه) و اصطلاحنامه و سرعنوان مشخصى نيز منبع اصلى جهت انتخاب واژه ها نبوده است, مشكلات و نقايص موجود دقيقاً مى تواند منبعث از آن باشد.
اما در مورد موضوعات فرعى كه خود قابليت شناسه شدن را داشته اند, بايد گفت از آنجايى كه اين موضوعات بيشتر به صورت اتفاقى و موردى دررابطه با موضوعات گوناگون انتخاب شده و براساس مفهوم و معنا كلى و رابطه فيمابين به كار نرفته اند, لذا آن موضوع اگرچه در محل الفبايى خود منظور شده ولى به صورت سرعنوان ارجاعى بوده و به همان موضوع اوليه ارجاع داده شده است; مانند توحيد در الوهيت ــــ الله ـ وحدانيت الله; تمدن غرب ـــــ زن ـ آزادى زن در تمدن غرب (؟!); تنازع بقاء ـــــ بقاء ـ تنازع بقاء و انتخاب طبيعى.
درخصوص تعداد موضوعات فرعى: اگرچه تعدادى از واژه ها مانند (قرآن); (محمدبن عبدالله) و (موسى) داراى تقسيمات فرعى بسيار زياد مى باشند ولى در مجموع تعداد موضوعهاى ذيل هر مدخل به نسبت كم بوده و با سنجش تصادفى, نسبت تعداد بيانگرها به مدخلهاى اصلى در حدود 1 به 6 است كه اين امر خود مى تواند يكى از علل وجود ارجاعات بسيار زياد در فهرست باشد.
اما درخصوص شماره صفحات ارجاع داده شده:به طور كلى با توجه به اينكه شماره صفحات ارجاع شده در مرحله اول, بيشتر حالت فهرست مطالب را دارد و شماره صفحات ابتدا جوينده را به مطالب مندرج در فهرست مباحث ارجاع داده و سپس شماره جلد و صفحه مربوط را نشان مى دهد, اما چنين به نظر مى رسد كه على رغم تلاش انجام شده در تغيير روش متداول (ارجاع به مطلب اصلى) كمك قابل توجهى به جوينده نمى كند; زيرا واژه هاى به كار رفته شده در فهرست موضوعات و فهرست مباحث تفاوت چندانى با يكديگر نداشته و فهرست مباحث نسبتاً جنبه توصيفى بر فهرست موضوعات ندارد. دراين خصوص بهتر است به بخشى از توضيحات ارائه شده در مقدمه كتاب در ذيل مطالب مربوط به فهرست موضوعات اشاره گردد. در اين قسمت, علت تغيير روش در شماره صفحات ارجاع داده شده در اين كتاب (يعنى اولين شماره صفحه مربوط به فهرست مباحث و شماره هاى ديگر مربوط به جلد و صفحه مربوطه است. به طور مثال: برزخ: 24:1/ 511 ـ 514 و 314:15/108) را بدين گونه مطرح كرده است:
(اگر در اين فهرست همانند ديگر فهارس تنها به ذكر شماره مجلدات و صفحات الميزان اكتفا مى كرديم, اولاً مى بايست بسيارى از عناوين طولانى مذكور در فهرست مباحث را خواه منقول از ترجمه الميزان بوده باشد يا منتخب نگارنده, عيناً در فهرست موضوعات بياوريم كه با اصول كلى روش ما منافات داشت. ثانياً دست يافتن به مباحث مربوط به آن دسته از مدخلهاى اصلى و فرعى منتخب كه در الميزان بدون عنوان است بجز از طريق فهرست مباحث ابهام آميز و غيرمنطقى مى نمود. ثالثاً از آنجا كه پاره اى از عناوين بر بيش از يك موضوع اشتمال دارد و غالباً در جوف موضوع اصلى نهفته است و شماره صفحه آنها در الميزان با عنوان اصلى همسان نيست, به منظور سهولت در مراجعه و دريافت اطلاع صحيح و كافى اتخاذ چنين روشى مناسبتر تشخيص داده شد. رابعاً بسيارى از عناوين كلى با زيرعنوانهايى در فهرست مباحث آمده كه براى برخى از اين زيرعنوانها انتخاب موضوع يا ميسّر نبوده و يا ضرورت نداشته است. در چنين مواردى دقيقاً مى توان عنوان اصلى و جزئيات آن را با ذكر جلد و صفحه الميزان در فهرست مباحث از نظر گذراند بى آنكه نكته اى از ديد اهل تحقيق پوشيده ماند. البته گاهى ممكن است در ميان زيرعنوانهاى هر موضوع در فهرست مباحث, موضوعات مستقل ديگرى وجود داشته باشد كه در اين صورت عناوين آنها با ذكر نشانى در فهرست موضوعات درج شده است.) (ص پنجاه وسه و پنجاه وچهار مقدمه)
در اينجا لازم است به نكاتى درباره هر يك از موارد مطرح شده در فوق اشاره گردد:
درمورد اول اينكه اگر چنانچه در اين فهرست نيز همانند ديگر فهارس تنها به ذكر شماره مجلدات و صفحات الميزان اكتفا مى شد, مى بايست بسيارى از عناوين طولانى قيد شده در فهرست مباحث عيناً در فهرست موضوعات مى آمد, دليل منطقى به نظر نمى رسد. زيرا اصولاً فهرستهاى موضوعى كتابها معمولاً با وجود فهرستهاى مطالب و مباحث اكثراً طولانى, تهيه شده و به طور كلى اهميت و ارزش تهيه فهرستهاى موضوعى, در انتخاب و درج واژه هاى كوتاه و مناسبى است كه گوياى روشن و صريح عناوين و مطالب طولانى باشند.
در مورد دوم نيز كه اشاره به مدخلهاى اصلى و فرعى بدون عنوان در الميزان شده است, حاكى از عدم آشنايى كافى با نحوه تهيّه فهرستهاى موضوعى از طريق انتخاب واژه و موضوعات مربوطه از درون متن و يا با استفاده از اصطلاحنامه مربوطه براى بيان محتواى مطالب و قسمتهاى مختلف كتاب است; زيرا تنها يكى از روشهاى تهيه فهرستهاى موضوعى, استفاده از عناوين در تهيه نمايه مورد نياز مى باشد.
در مورد سوم (ثالثاً) باز همان مشكل بالا نيز به نحو ديگرى مطرح شده است كه مى توان اظهار داشت انتخاب موضوعات نيز مى توانست به صورت مستقل با توجه به موضوعات نهفته در مطالب اصلى انتخاب گردد, به طورى كه جوينده به راحتى بتواند در كمترين زمان از طريق ارجاع مربوطه به مطلب موردنياز در همان جلد تعيين شده دست يابد, بدون آنكه عنوان كلى و يا موضوع اصلى بيان شده در فهرست مباحث اهميت چندانى براى وى داشته باشد.
در مورد چهارم (رابعاً) نيز باز مطالب تكرارى است و در حقيقت هركس مى تواند بدون مراجعه به بخش فهرست موضوعات, با نگاهى به فهرست مباحث و يا مطالب هر كتاب به مباحث و موضوعات عمده و كلى آن كتاب پى ببرد و به طور كلى شايد همان گونه كه قبلاً نيز اشاره گرديد به علت عدم آشنايى كافى با تكنيكهاى تهيه فهرستهاى موضوعى, على رغم تلاش و زحمات بسيار زياد دست اندركاران در تهيه اين فهرست, اين مجموعه از كارايى لازم در بازيابى موضوعات كتاب جامع تفسير الميزان برخوردار نيست, ضمن آنكه زمان غيرضرورى را نيز نسبت به ديگر فهارس جهت بازيابى موضوعات نياز دارد.
نگاهى به (ارجاعاتِ نيز نگاه كنيد):
دراين خصوص هم بديهى است كه به علت ناهماهنگى و ارتباط نامشخص در بين واژه هاى انتخاب شده, نقايص و مشكلات زيادى در فهرست به چشم مى خورد. عمده ترين مسأله اينكه در اكثر ارجاعات نيز نگاه كنيد رابطه دوطرفه وجود ندارد; مانند:
(حكمت )نيز ــــ علم و ادراك ـ الفاظ علم و ادراك در قرآن, ارجاع متقابل وجود ندارد.
(مشركين) نيز ـــــ (شرك); (شرك در عبادت); (كفار) كه تنها در دو مورد واژه (شرك) و (كفار) ارجاع نيز نگاه كنيد به مشركين وجود داشته و اما از واژه (شرك در عبادت) ارجاع متقابل به (مشركين) داده نشده است.
دين نيز ـــــ شريعت; ملت كه واژه ملت ارجاع متقابل به دين ندارد.
اصولاً نوع ارتباط (ارجاعاتِ نيز نگاه كنيد) در اين فهرست مشخص و تعريف شده نيست; به طور مثال مى توان از ارجاع نيز نگاه كنيد دين به ملت و همچنين اخوت نيز ـــــ اصحاب كهف و (ابراهيم) نيز ـــــ انبياء ـ وحى و انبياء نام برد.
ارجاعات متعدد و غيرلازم يكى ديگر از موارد قابل ذكر در اين فهرست است. در يك آمار كه به طور اتفاقى از 5 صفحه به طور نمونه از فهرست موضوعات به دست آمده, نتايج ذيل حاصل گرديده است.
تعداد ارجاعات تعداد مدخلهاى اصلى
26 13
22 18
22 8
21 13
10 25
لذا درصد ارجاعات نسبت به مدخلهاى اصلى 131% است و اين رقم نشانگر آن است كه دربرابر هر مدخل اصلى بيش از يك ارجاع وجود دارد و اين مسأله نيز با يكبار ورق زدن فهرست موضوعات به صورت بسيار عينى قابل مشاهده است. البته بسيارى از اين ارجاعات غيرضرورى و تنها باعث افزايش حجم فهرست شده است و در حقيقت دامنه مطلوبى را گسترش نداده است. همچنين در بعضى موارد واژه هاى ارجاع داده شده خود به واژه هاى ديگرى ارجاع شده اند مانند قصص انبياء ــــ قصص قرآن; قصص قرآن ــــ آدم; آدم و حواء.
در اين فهرست اصل بر زبان طبيعى است و همان گونه كه قبلاً نيز بيان شده است به علت عدم استفاده از واژه هاى هماهنگ, هيچ گونه يكدستى در انتخاب اين زبان طبيعى به كار گرفته نشده است. در بعضى موارد از واژه هاى عربى به فارسى ارجاع داده شده است; مانند: صلاة ـــــ نماز; شعراء ـــــ شاعران راستين; حريت ـــــ آزادى. و در بعضى موارد از واژه هاى فارسى به عربى ارجاع شده است; مانند: تهمت ـــــ افك; جنگ ـــــ جهاد; اسير جنگى; رشوه ـــــ سحت.
در بسيارى موارد انتخاب واژه ها گنگ و غيرطبيعى است مانند زوجيت طبيعى; فرهنگ جهاد ـــــ جهاد ـ امور لازم الاجراء در جهاد; كرامت ـــــ انسان ـ تكريم انسان; خوارق عادت. كبيره ـــــ گناهان كبيره كه هدف از كاربرد لغات و معانى در اين گونه مدخلها مشخص نيست.
در خاتمه, اميد است با تجديدنظر كلى در اين مجموعه سه جلدى و بهره گيرى از روشهاى علمى و تخصصى موجود به قول استاد حسن زاده آملى در تفريظ ايشان درخصوص مفتاح الميزان (قبل از مقدمه كتاب): (كتاب كريمى موسوم به مفتاح الميزان كه در انواع فهرست مطالب آن دائرة المعارف قرآنى, شريفه (والقى الى كتاب كريم) درباره آن ناطق باشد و به سالكان طريق سعادت و علم عرضه دارد.