هزاره شيخ مفيد
استادى‌ رضا



در مكتبها و فرهنگهاى بشرى به بزرگداشت دانشمندان و آگاهان توجه بسيار شده است. در ديدگاه اسلام نيز عالمان در جايگاهى بلند و مرتبتى عظيم قرار دارند. اسلام با تعبيرهاى گونه گون, مانند مشعلهاى فروزان, ستارگان راهنما در شب ديجور, مناديان عدالت, فريادگران حق و…آنان را ستوده, و حتى نگاه به چهره و نشستن در محضر آنها را عبادت تلقى كرده و راه سپردن به محفل درس را راهى به سوى بهشت دانسته و از هيچ تكريم و تعظيمى درباره عالمان و رهروان دانش و بينش دريغ نورزيده است.
بى گمان اين همه گراميداشتها و ارج نهادنها ـ چنان كه از روايات برمى آيد ـ بدان جهت است كه عالمان, حاملان امانت الاهى و ادامه دهندگان راه سپيده گشا و فروغ آفرين پيامبرانند. بدين سان بزرگداشت عالمان بزرگ و دانايان سترگ دين در حقيقت گراميداشت فرهنگ سازنده و مكتب بالنده و والاى اسلامى است. وقتى قله سانى بزرگ و مرزبانى نستوه چنان شيخ مفيد كه از جايگاه بلند حامى دين و حافظ مكتب بر جريانها مى نگرد و از تمامت مكتب و ارزشهاى دين حراست مى كند, و درهم شسكستن جريانهاى معارض باحق و مخالف دين و مكتب را از جان سپر مى سازد و در تمامى ابعاد فرهنگ اسلامى (كلام, فقه, اصول, حديث و تاريخ) قلم مى زند, و استوار نگارى و متانت را با موضعدارى صريح درمى آميزد, ستايش وى, در حقيقت ستايش قلّه سانى, موضعدارى و حفاظت از ارزشهاست.
حوزه هاى علوم اسلامى بايد به مشعلهاى فروزان و مرزبانان بزرگ خويش توجه بيشترى كنند و با بزرگداشتهاى سودمند و كارآمد و پژوهشگرانه ـ و نه جنجال آفرين ميان تهى و نشست و برخاست كم فايده ـ از يكسوى الگوهاى والاى پژوهش و راست قامتى را در پيش ديد نسل معاصر بنهند و از سوى ديگر با تبيين و تفسير ابعاد انديشه و بينش آنان, زمان شناسى, اصول گرايى, تعهّد فهمى, سعه صدر و منش والا را در جانها بريزند.
اينك حدود دو سال به هزاره ابوعبدالله, محمدبن محمدبن نعمان عكبرى بغدادى (شيخ مفيد) مانده است. مدتهاست سخن از كنگره اى است درخور, براى بزرگداشت اين عالم, فقيه, و متكلم عديم النظير كه گويا اينك جامعه مدرسين حوزه علميه قم عهده دار اين مهم شده است.
دانشمند معظم, جناب آقاى رضا استادى كه از محققان سختكوش و كتابشناسان گرانقدر حوزه هستند و به بزرگداشت بزرگان و اهتمام ورزيدن به احياى فرهنگ اسلامى توجهى شايسته دارند, نوشته ذيل را به عنوان طرحى مقدماتى براى پژوهش در ابعاد مختلف شخصيت شيخ مفيد نوشته اند. آينه پژوهش ضمن سپاسمندى از جناب استادى, آمادگى خود را براى طرحهاى ديگر و نيز پژوهشهاى عالمان درباره شيخ و آثار وى اعلام مى كند و يك شماره را به عنوان ويژه نامه شيخ مفيد منتشر خواهد كرد. آينه پژوهش
با فرا رسيدن سال هزار و چهار صد و سيزده هجرى قمرى, درست هزار سال از رحلت شيخ بزرگوار محمدبن محمدبن نعمان مفيد ـ رحمة الله عليه ـ مى گذرد. به همين مناسبت بارها لزوم برگزارى هزاره اى براى بزرگذاشت آن شخصيت كم نظير جهان اسلام و تشيع مطرح شده است.
چندى پيش مطلع شديم كه بالاخره قرعه و فال به نام جامعه محترم مدرسين حوزه علميٌه قم زده شده و از طرف اين جامعه, هيأتى كه حضرات آيات, آقايان حاج سيد مهدى روحانى, حاج شيخ ابراهيم امينى و حاج شيخ على احمدى ميانجى از اعضاى آن هستند, تشكيل خواهد شد تا به اين آرزوى ديرينه حوزه و دانشگاه جامه عمل پوشيده شود. اميد است در انجام اين مهم, كمال توفيق يارشان, و دعاى خير شيخ مفيد بدرقه راهشان باشد.
نويسنده اين سطور با قلت بضاعت و اعتراف به كوتاهى همت, طرحى را پيشنهاد مى كند تا شايد با تكميل آن از طرف آن هيأت محترم و نيز ساير صاحبنظران, به پر بارى و غناى محتواى اين بزرگداشت ـ كه در حقيقت گامى است در شناسـاندن مكتب تشيع به محـافل علمى جهان معـاصر ـ كمك كند. كارهاى مقدماتى لازم
1ـ آنچه به عنوان ترجمه و شرح حال شيخ مفيد از سده چهارم تا امروز نگاشته شده, بدون هيچ دخل و تصرفى به ترتيب زمان نگارش گردآورى گردد. البته منقولات متأخر از متقدم آورده نشود; زيرا نيازى به آن نيست.
2 ـ با تتبع و بررسى در تمام فهرستهاى نسخه هاى خطى, تأليفات موجود شيخ مفيد, با نسخه هاى موجود آن فهرست, و از ممتازترين نسخه ها عكس و زيراكس تهيه گردد.
3 ـ آنچه از آثار شيخ مفيد چاپ شده, و چاپهاى مختلف آنها, فهرست شود و از هر چاپى نسخه اى تهيه شود.
4 ـ تأليفات موجود ايشان كتابشناسى, و موضوعات آنها به تفصيل فهرست شود.
5 ـ كارهايى كه روى تأليفات آن مرحوم انجام شده, از قبيل ترجمه, تلخيص, تحقيق و… شناسايى و به صورت گزارش نوشته شود.
6 ـ مقدمه هايى كه محققان بر كتابهاى چاپ شده شيخ نگاشته اند, گردآورى گردد.
7 ـ رساله هايى كه توسط برخى محققان انتشارات جامعه مدرسين و موسسه آل البيت و ديگران در دست تحقيق است, شناسايى و مقدمات اتمام آنها فراهم گردد.
8 ـ تمام مقالاتى كه درباره شيخ مفيد در مجلات, روزنامه ها ـ ياد نامه ها و نظاير اينها تاكنون منتشر شده, با مراجعه به فهرست مقالات چاپ شده و ديگر فهرستها, فهرست و عكس يا زيراكس آنها تهيه و گردآورى شود.
9 ـ كتابهاى منسوب به شيخ مفيد كه در انتساب آنها به آن مرحوم ترديد است, مورد بررسى و كتابشناسى قرار گيرد تا وضع آنها روشن شود.
10ـ كليه مصادرى كه به نحوى از انحاء با شيخ مفيد در ارتباط است, به عنوان كتابنامه شيخ مفيد, فهرست و مشخصات آن موارد منظور ياد شود. تلك عشرة كاملة.
به نظر اينجانب اين ده كار در مدت يكسال يا كمتر توسط حدّاقل بيست نفر از طلاب و دانشجويان فاضل جوان كه ذوق اين قبيل كارها را داشته باشند, قابل انجام است. در صورتى كه اين كارها انجام شود و در مركزى به عنوان (منابع تحقيقات هزاره شيخ مفيد) جمع آورى گردد و سپس آنچه از اين كارها قابل نشر است در تيراژى محدود تكثير شود, براى اساتيدى كه مى خواهند براى اين هزاره مقالاتى علمى و تازه داشته باشند, منبع بسيار خوب و مطمئن و كمك بسيار موٌثرى است. به اميد اينكه اساتيد محترم حوزه و دانشگاه بدون هيچ عذرى در راه انجام اين خدمت دينى, فرهنگى و علمى, قدمهاى ارزنده اى بردارند. پيشنهاد به مجلات علمى حوزه و دانشگاه
مجله هاى نور علم, حوزه, كيهان انديشه, آينه پژوهش, تراثنا و رسالة القرآن از قم و مجله مقالات و بررسيهاى دانشكده الهيات تهران و معارف مركز نشر دانشگاهى و مجله مشكاة آستان قدس رضوى و مجله دانشكده ادبيات مشهد با تشكيل يك ملاقات مشورتى, هر كدام يك شماره مخصوص به نام شيخ مفيد ـ ولو به اينكه نيمى از مقالات آن مربوط به شيخ مفيد باشد ـ به تناوب در طول اين دو سال داشته باشند و در راه هرچه پر محتوا شدن اين بزرگداشت سهيم گشته و نيز از اين راه در طول اين دو سال ياد اين بزرگداشت را همواره زنده نگاه دارند. برخى از موضوعات مقالات
1. اساتيد شيخ مفيد,
2. مشايخ روايى او,
3. كتابهايى كه مورد استفاده و مراجعه شيخ مفيد بوده است,
4. شاگردان شيخ,
5. راويان از او,
6. تاليفات شيخ مفيد,
7. كتابهايى كه از آثار شيخ مفيد استفاده كرده اند,
8. كارهاى علمى كه درباره تاليفات او انجام شده است,
9. شيخ مفيد و تفسير و علوم قرآن,
10. شيخ مفيد و حجيت حديث غير علمى, 11. مفيد و مسائل اصول فقه,
12. برخى از آراء فقهى شيخ مفيد,
13. روش شيخ مفيد در استنباط مسائل فقهى,
14. آثار رجالى شيخ مفيد,
15. آراء خاص كلامى شيخ مفيد,
16. شيخ مفيد و تاريخ اسلام,
17. مسائل كلى امامت از ديدگاه شيخ مفيد,
18. مفيد و مكتب معتزله,
19. مفيد و مكتب اشاعره,
20. رساله اعتقادات مفيد (نكت),
21. شيخ مفيد و رساله سهو النبى شيخ صدوق,
22. شيخ مفيد و شيخ طوسى (برخورد ديدگاهها),
23. شيخ مفيد و شيخ صدوق,
24. صحيح الاعتقاد و اعتقادات صدوق,
25. احتجاجات شيخ مفيد,
26. شيخ مفيد و ادبيات عرب,
27. شيخ مفيد و شعر,
28. شيخ مفيد در نظر اهل تسنن,
29. شيخ مفيد در نظر مستشرفان,
30. شيخ مفيد از ديدگاه محدثان,
31. آزاد انديشى شيخ مفيد,
32. اخلاق علمى شيخ مفيد,
33. برخورد شيخ با حاكمان دوران خود,
34. معاصران شيخ مفيد,
35. ارزيابى كيفيت چاپ و تحقيق آثار چاپ شده شيخ,
36. نقاط ضعف در آثار شيخ مفيد,
37. انتقادهايى كه به شيخ مفيد شده است, 38. حوزه علميه بغداد و شيخ مفيد,
39. شيخ مفيد و حضرت امام زمان ـ عليه السلام,
40. شرح حال كامل شيخ با استناد به همين مقالات ياد شده. تمام مقالات بايد به سه زبان عربى, فارسى و انگليسى باشد; يعنى نويسنده مقاله به آن زبانى كه بهتر مسلط است بنويسد و به دو زبان ديگر ترجمه شود.
در پايان بدين وسيله از تمامى كسانى كه مى توانند در انجام كارهاى مقدماتى و نيز در تهيه مقالات براى مجلات ياد شده و نيز تهيه مقالات نهايى كمك كنند, به ويژه فاضلان جوانى كه سابقه اين نوع كارها را دارند و يا استعداد آن را در خود مى بينند, دعوت مى شود كه با اعلام آمادگى خود, بخشى از دين خود را به اسلام و تشيع و حوزه و دانشگاه ادا سازند و در راه معرفى مذهب تشيع و يكى از پاسداران بزرگ آن سهيم باشند. به نظر اينجانب لازم است تمام آثار علمى شيخ مفيد به عنوان يك سلسله, با قطع و اندازه هماهنگ و با تحقيق كامل و دقيق و به صورت فنى چاپ شود و در اختيار محافل علمى جهان قرار گيرد. امّا در انجام اين خدمت بسيار مهم عجله روا نيست; زيرا اگر بخواهيم اين كار با احكام و اتقان باشد, بايد زير نظر يك هيئت علمى با صرف وقت كافى در طول چند سال به مرور انجام گيرد .