كتابشناسى محقق خوانسارى
زمانى نژاد على اکبر

مقدمه:
بزرگداشت ها,كنگره ها, سده ها و هزاره هايى كه براى شخصيت ها برگزار مى شود, فوائد و پى آمدهاى گوناگونى دارد كه هر كدام درخور اهميت است, و بررسى آنها در اين مختصر ميسّر نيست. آنچه در اين مقدمه به آن اشاره مى شود, سير كار در نمونه اى از اين بزرگداشت هاست.
در سال 1376ش. بنا شد كه به مناسبت چهارصدمين سال درگذشت فقيه محقق و فيلسوف فرزانه آقا حسين خوانسارى (م.1099/1098ق.) كنگره اى برپا شود. در شهريور همان سال, دبيرخانه كنگره محقق خوانسارى در قم شروع به كار كرد; اگرچه مقدمات كار احياى آثارى كه بعداً به آنها اشاره مى شود يك سال قبل از شروع كار دبيرخانه شروع شده بود. با تتبعى وسيع در فهارس نسخه هاى خطى و كتاب هاى تذكره و سرگذشت و كتابشناسى, صدها رساله و كتاب از آثار آقا حسين خوانسارى و آقا جمال خوانسارى (م.1122ق.) و آقا رضى خوانسارى (م.1113ق.) و ديگر دانشمندان خوانسارى شناسايى شد و تعداد زيادى از اين آثار كه نسخ آنها موجود بود, به همّت محققانى كه دعوت دبيرخانه كنگره را پذيرفته بودند, تحقيق شد و اكنون به چاپ رسيده است. به منظور اينكه استفاده كامل از رساله هاى آقا حسين و آقا جمال ميسر باشد, بنا شد رساله هاى ديگر عالمانى را كه ارتباط تنگاتنگى با آن رساله ها دارد نيز همراه با رسائل آقا حسين و آقا جمال منتشر شود.
همچنين به جهت نياز به كتاب هايى چون جغرافياى خوانسار, شرح حال و كتابشناسى و نسخه شناسى آثار آقا حسين و آقا جمال و آقا رضى و ديگر علما و دانشمندان خوانسار, چندين مجلد كتاب به همت دبيرخانه, تأليف و چاپ شد. و نيز مقدمات نشر چندين مجله ويژه اين بزرگداشت فراهم شد. روشن است كه شناسايى و تصحيح و احياى همه اين آثار, و تأليف و نشر چندين اثر, كارى است سترگ, كه در مدتى حدود دو سال انجام شده است.
الف) آثار آقا حسين خوانسارى ـ رحمه الله ـ كه به همت كنگره مربوط به طبع رسيده و يا مى رسد:
1. حاشية الشفاء.
2. حاشية شرح الاشارات.
3. مقدمة الواجب.
4. شبهة الطفرة.
5. دفع شبهة الدور.
6. رد حاشية التشكيك.
7. رد رسالة الفاضل اليزدى.
8. رسالة في الإجماع.
9. الحسن والقبح.
10. رسالة في نفي الاولوية.
11. رسالة في علم البارى.
12. حاشية حزازتان.
13. حاشية المطول.
14. شبهة الاستلزام(1);
15. شبهة الاستلزام(2);
16.شبهة الاستلزام(3).
17. حاشية شرح المطالع.
18. قابلية الجسم الى غير النهاية.
19. اكثر اهل البلد….
20. هبوط حجر.
21. حاشية على ميزان الكفين.
22. سؤال مشهور.
23. منشآت. (بيش از 30 عنوان)
24. اجازات و وقفنامه ها و….
ب) آثار آقا جمال خوانسارى ـ رحمه الله ـ كه از سوى كنگره مربوط به چاپ رسيده و يا مى رسد:
1. حاشية الشفاء.
2. الحاشية الجمالية.
3. ترجمه الفصول المختارة.
4. ترجمه مفتاح الفلاح.
5. مزار= ادعيه.
6. شرح اخبار طينت.
7. رساله نيّت.
8. مبدأ و معاد.
9. رساله نمازجمعه.
10. رساله اى در نماز.
11. رساله اى در خمس.
12. رسالة في النذر.
13. رسالة في معنى الكراهية.
14. رسالة في بيان آية العهد.
15. ترجمه داستان طرماح.
16. جبر و اختيار.
17. رد رساله اشتراك لفظى.
18. درباره قاعده الواحد.
19. شرح دعاى صباح.
20. اختيارات الايام.
21. حاشية شرح الاشارات.
22. سؤال و جواب هاى فقهى.
23. منشآت.
24. اجازات و وقفنامه ها.
ج) آثار آقا رضى خوانسارى و نواده او ـ رحمهما الله ـ كه توسط كنگره به چاپ رسيده است:
1. مائده سماويه.
2. شرح حديث بيضه.
3. رساله نيّت صادقه.
4. شرح حديث حماد. (آداب نماز)
5. سؤال و جواب.
6. رسالة في الظرف.
7. رسالة في الكلي.
د) كتاب و رساله هايى از ديگر علما كه مرتبط با رساله هاى آقا حسين و آقا جمال است:
1. قسم من الشرح التجريد.
2. قسم من الحاشية الخفرية.
3. حاشية التشكيك للسبزوارى.
4. اشتراك لفظى وجود ملا رجبعلى.
5. شبهة الاستلزام للسبزوارى.
6. افادات الفاضل اليزدى.
7. حاشية التشكيك للنائينى.
8. ردّ دفع شبهة الدور لليزدى.
9. مقدمة الواجب للسبزوارى.
10. مقدمة الواجب للبحرانى.
11. ميزان الكفتين للسبزوارى.
آنچه گذشت گزارشى بود خلاصه از احياى آثار آقا حسين و آقا جمال و آقا رضى خوانسارى, و بعضى از رساله هاى ديگر عالمان كه مربوط با رسائل آن بزرگواران است. اما معرفى تفصيلى و كتابشناسى آثار آقا حسين و آقا جمال و آقا رضى خوانسارى به نگارنده سپرده شد كه اينك با تتبع در تمام فهارس نسخه هاى خطى كتابخانه ها و كتب شرح حال و تراجم و كتابشناسى به معرفى تك تك آنها مى پردازيم. در اين مقاله تنها اكتفا به كتابشناسى (نه نسخه شناسى) آثار آقا حسين خوانسارى مى شود, و نسخه شناسى آثار آقا حسين و كتابشناسى و نسخه شناسى آثار آقا جمال خوانسارى و آقا رضى خوانسارى و ديگر علماى خوانسار در كتابى مستقل به چاپ خواهد رسيد. (ان شاءالله)
آقا حسين خوانسارى از دانشمندان پر تأليف قرن 11 هجرى است كه تأليفات بسيارى ـ كه غالباً در فلسفه و كلام و فقه است ـ از خود به يادگار گذاشته است, كما اينكه شاگردان زيادى از درس و بحث او استفاده كرده اند كه اين نيز باعث رواج افكار و رسائل آقا حسين در اقصى نقاط ايران گشته است. تقريباً و كتابخانه اى نيست (اعم از دولتى و شخصى, كوچك و بزرگ) كه آثار آقا حسين خوانسارى در آن كتابخانه نباشد.
تأليفات بسيار ايشان و كثرت عناوين رساله ها و حواشى كه بر بسيارى از كتب نوشته است و ردّيه هايى كه بر علما نوشته, و يا چندين رساله كه در موضوع واحدى نوشته است, همه اينها دست به دست هم داده تا در كتب تراجم و شرح حال و كتابشناسى مانند ذريعه و كشف الحجب و… اشتباهات فاحشى رخ دهد, كه با بررسى تك تك رساله هاى آقا حسين مشخص مى شود كه در كدام يك از كتب ياد شده اشتباه رخ داده است.
اين مقاله در دو بخش تنظيم شده است:
بخش اوّل, در معرفى كتبى كه استناد آنها به آقا حسين خوانسارى قطعى است.
بخش دوم, در معرفى كتبى است كه استناد آنها به آقا حسين خوانسارى قطعاً منفى است و يا آنكه نسخه اى از آن موجود است كه بايد بررسى شود, و يا آنكه مشكوك است.
عناوين كتبى كه مورد بررسى قرار مى گيرد, در اين مقاله, بيش از 90 رساله و كتاب است كه فهرست وار عبارتند از:
الف) رسائل و كتاب هايى كه به قطع از آقا حسين خوانسارى است:
1. اجازات. (بيش از 10 اجازه)
2. ترجمه صحيفه سجاديه.
3. ترجمه قرآن.
4. جواب سؤال مشهور.
5. الجواهر والاعراض. (حاشيه حزازتان)
6. حاشيه بر تهذيب الأحكام.
7. حاشيه بر حاشيه تشكيك سبزوارى.
8. حاشيه بر حاشيه قديم دوانى. (2 حاشيه دارد)
9. حاشيه بر رساله ميزان الكفتين. (دفع شبهه ميزان الكفتين)
10. حاشيه بر حاشيه استلزام فاضل يزدى.
11. حاشيه بر شرح اشارات. (حاشيه بر اشارات, حاشيه بر شرح اشارات, حاشيه بر محاكمات, حاشيه بر حاشيه باغنوى)
12. حاشيه بر شرح مطالع.
13. حاشيه بر شفا.
14. حاشيه بر مطول.
15. حسن و قبح. (جبر و اختيار)
16. دفع شبهه ايمان و كفر.
17. دفع شبهه دور.
18. ديوان.
19. الرد على الشيروانى.
20. رساله در علم بارى تعالى. (علم الواجب تعالى)
21. رساله در نفى اولويت.
22ـ24. شبهه استلزام. (3 رساله مستقلاً)
25. شبهه طفره. (رساله در زاوية)
26. شك و حل = الجزء الذى لايتجزّأ, قابلية الجسم للقسمة.
27. شك و حل = شبهه هبوط حجر, سقوط آزاد اجسام.
28. شك و حل = شبهه اجتماع ظن و يقين در اكثر اهل بلد كه مسلم باشد.
29. مشارق الشموس في شرح الدروس.
30. مقدمه مطالع الانوار و تقريظ بر آن كتاب.
31. مقدمه واجب, نفى وجوب مقدمة الواجب.
32ـ60. منشآت آقا حسين. نزديك به 30 عنوان از منشآت, فهرست وار معرفى شده است.
ب) رسائلى كه منسوب به آقا حسين است و يا اينكه قطعاً از آقا حسين نيست:
61. اجوبة المسائل الفقهية وغيرها.
62. اخلاق.
63. تفسير سوره فاتحه.
64. تقريظ بر كتاب مفتاح الفتوح والنجاح.
65. جواب از شبهه ارتفاع شمس.
66. حاشيه بر ذخيرة المعاد.
67. حاشيه بر شرح لمعه.
68.حاشيه بر شرح مختصر الاصول عضدى.
69. حاشيه بر كافيه ابن حاجب.
70. حاشيه بر كشكول شيخ بهائى.
71. حاشيه بر معالم.
72. حاشية في مسألة ذاتية الأوسط.
73. رساله اجماع.
74. رساله استصحاب.
75. رساله كلى.
76. رساله اى در ارض مملوكه.
77. رساله اى در اوزان و مقادير.
78. رساله اى در توحيد.
79. رساله اى در حيات اموات.
80. رساله اى در خمس.
81. رساله امتناع احد النقيضين و وجوب الآخر.
82.رسالة فى تاريخ وفيات العلماء.
83. رساله هاى متفرقه. (شبهات گوناگون و جواب آنها)
84. شرح هيئت فارسى قوشجى.
85. شبهه جذر اصم.
86. كلثوم ننه = عقائد النساء.
87. معالم الفقه.
88. منهج السالكين و وسيلة نجاة الهالكين.
89. مائده سليمانية.
90. ترجمه كتاب نهج الحق.
91. حاشيه بر شرح حكمة العين.
الف) رسائلى كه قطعاً از آقا حسين است: 1. اجازات
مجازين و شاگردان آقا حسين خوانسارى تا آنجا كه تتبع كرديم بيش از 60 نفر هستند كه مفصلاً شرح حالشان را در كتاب دانشمندان خوانسار آورده ايم. شاگردانى كه اجازه روايت داشته اند و اكنون نسخه هاى خطى آن موجود است, بيشتر از 3 يا 4 نفر نيستند و چندين نفر ديگر نيز اجازه روايت داشته اند, امّا صورت اجازه اى از آنان باقى نمانده است. جناب آيةاللّه سيد محمد على روضاتى (دام عزّه) در مجله كيهان انديشه, ش82 (ويژه نامه دو محقق خوانسارى) در مقاله اى با عنوان (اجازات روايتى دو محقق خوانسارى) مفصلاً در اين موضوع سخن گفته اند. و نيز رجوع شود به مقاله جناب آقاى ابوالفضل حافظيان كه در مجله علوم حديث (ويژه كنگره محقق خوانسارى) به چاپ رسيده است.
ناگفته نماند كه اجازه مولى محمدتقى مجلسى (مجلسى اوّل) به آقا حسين خوانسارى كه بيش از 20 صفحه است و در ذريعه, ج1, ص162 و روضة نضرة, ص337 و 403 به آن اشاره شده است, در آخر بحارالانوار به طبع نرسيده است و نسخه خطى از آن موجود نيست. ولكن خوشبختانه نسخه اصل آن اجازه به خط علامه مجلسى اوّل در كتابخانه شخصى آيةاللّه سيد محمد على روضاتى اصفهانى نگهدارى مى شود, و عكس صفحه اوّل و آخر اين اجازه در مجله كيهان انديشه ش82, ص98 به چاپ رسيده است.
كسانى كه از آقا حسين اجازه روايت گرفته اند عبارتند از: 1. امير ذوالفقار.
اجازه فوق در 8 صفحه در بحارالانوار ج110, ص85 ـ 91 به طبع رسيده است. اين اجازه به سال 1064ق. است و عكس نسخه خطى آن نيز در بحار به چاپ رسيده است. نسخه هاى خطى اين اجازه, در كتابخانه مركزى دانشگاه به ش1997 موجود است. براى اطلاع از اين اجازه رجوع كنيد به: بحارالانوار و كشف الحجب, ص10, و ذريعه, ج1, ص188, و كيهان انديشه, ش82, طبقات اعلام الشيعه (قرن12) ص257.
2. ميرزا محمد باقر بن مير عليرضا پيشنماز حسينى عاملى اصفهانى, متوفاى 1123ق. تاريخ اين اجازه, سال 1088ق. است. مجاز از علامه مجلسى و شيخ حر عاملى نيز اجازه روايت دارد. رجوع شود به: مكارم الآثار, ج5, ش1134 و نيز كواكب منتشره, ص86 و وقايع السنين. اصل اين اجازه در نزد استاد جناب آيةاللّه روضاتى اصفهانى موجود است و عكس اجازه در مجله كيهان انديشه ش82, ص100 به چاپ رسيده است.
در ضمن معرفى (فهرست نسخه هاى عكسى) از كتابخانه محقق طباطبايى (سيد عبدالعزيز طباطبايى) ج3 (بخش فارسى) ص1459, مجموعه خطى به ش115 معرفى شده است كه رساله سوم اين مجموعه را چنين معرفى كرده است:
3. اجازه روايت صحيفه كامله سجاديه, حاج آقا حسين خوانسارى (م.1099ق.) به سيد محمد باقر بن سيد على رضا (وفات 1123ق.) به خط مبارك مجيز در جمادى الآخره 1088ق.
عكس آن اجازه همراه با اجازات شيخ حر عاملى و علامه مجلسى به همين مجاز در كتابخانه مرحوم آيةاللّه سيد عبدالعزيز طباطبايى موجود است.
3. شيخ حر عاملى صاحب كتاب وسائل الشيعه, متوفاى 1104ق.
اجازه فوق به خط مرحوم آيةاللّه حاج ميرزا زين العابدين موسوى, پدر صاحب روضات الجنات است. عكس اجازه در مجله كيهان انديشه, ش82, ص101 به چاپ رسيده است. و نيز رجوع شود به مقاله جناب آقاى حافظيان در مجله علوم حديث (ويژه كنگره محقق خوانسارى).
4. مولانا محمد قاسم الجيلى (گيلانى).
از مجاز اطلاعى در كتب تراجم نيامده است, ولكن نسخه خطى از كتاب من لايحضره الفقيه به خط مجيز در كتابخانه حضرت آيةاللّه گلپايگانى نگهدارى مى شود. و اجازه آقا حسين نيز در آخر همان نسخه فقيه است. در ابتداى نسخه نيز اجازه اى از يكى از فرزندان مرحوم آخوند مولانا حسنعلى بن مولانا عبدالله شوشترى اصفهانى است, كه براى مجاز نوشته است.
5.مولانا لطف الله شيرازى.
اين اجازه به تاريخ 1097ق. است. ابتداى نسخه: (الحمد لله الذى لايبلغ حريم كنه…)
نسخه اى از آن به دست نيامد. رجوع شود به: ذريعه, ج1, ص188, و نيز كواكب منتشره, ص626.
6. خواجه محمد.
تاريخ اجازه به سال 1064ق. است كه به خط خوانسارى در پايان كتاب الصلاة از كتاب تهذيب الاحكام نوشته است. براى اطلاع بيشتر رجوع شود به: ذريعه, ج1, ص188 و روضة نضرة, ص515.
7. سيد نعمةالله جزائرى, متوفاى 1112ق.
براى اطلاع بيشتر رجوع كنيد به كتاب نابغه فقه و حديث, ص172ـ175, و نيز به كتاب اجازه كبيره از آقا سيد عبدالله
8. محمد حسين مازندرانى.
در ذريعه, ج1, ص188 و كواكب منتشره, ص221, اجازه روايتى از آقا حسين به محمد حسين مازندرانى چنين نسبت مى دهد: (اجازة المحقق آقا حسين… للمولى محمد حسين المازندرانى, متوسطة تاريخها 1089, اولها: يا ذا اللطف والجمال) ذريعه1, ص188, و در كواكب مى نويسد: (ورأيت اجازة المحقق…).
نسخه خطى اين اجازه در كتابخانه مركزى دانشگاه, ضمن مجموعه خطى ش3894 و فيلم آن به ش 7387 موجود است. با ملاحظه و استنساخ اجازه, مشخص شد كه اين اجازه آقا جمال خوانسارى است به مولى محمد حسين مازندرانى.
علما و دانشمندان ديگرى هم هستند كه اجازه روايت گرفته اند. رجوع شود به: دانشمندان خوانسار; روضات الجنات; و مجله كيهان انديشه (ويژه دو محقق ) و مجله علوم حديث (ويژه كنمگره محقق خوانسارى).
2. ترجمه صحيفه سجاديه
شيخ حر عاملى (م.1104ق.) در امل الآمل, ج2, ص101, و افندى در رياض العلماء, ج2, ص58 كتابى به عنوان (ترجمة الصحيفة) از تأليفات آقا حسين خوانسارى شمرده اند, و به تبع اينها كنتورى در كشف الحجب, ص116 كتابى را به عنوان (ترجمة الصحيفة الكاملة السجادية) و در ص342 به عنوان (شرح الصحيفة بالفارسيه) از آقا حسين خوانسارى دانسته است. ليكن كنتورى در اينجا اشتباه كرده است, چون در هر دو جايى كه اين كتاب را معرفى كرده است, تصريح دارد كه فوت آقا حسين خوانسارى در 1131ق. است; بنگريد: (شرح الصحيفة بالفارسية للحسين… الخوانسارى المتوفى سنه 1131) كشف الحجب ص342; و نيز (ترجمة الصحيفة الكاملة… للمولى الاجل الحسين… الخوانسارى المتوفى احد وثلاثين و مائة والف) كشف الحجب ص116.
اما آغا بزرگ تهرانى در هر دو جا درست معرفى كرده است: (ترجمة الصحيفة السجادية للمحقق آقا حسين… ذكره فى رياض العلماء بعنوان الترجمة) ذريعه, ج4, ص112, و نيز (شرح الصحيفة فارسى, للمحقق الآغا حسين…) ذريعه ج13, ص350.
با فحص و تتبعى كه در فهارس نسخه هاى خطى صورت پذيرفت, هيچ اثرى از اين ترجمه نيافتيم.
3. ترجمه قرآن
شيخ حر عاملى در امل الآمل, ج2, ص101 اين كتاب را به عنوان (ترجمة القرآن الكريم) از آقا حسين خوانسارى دانسته است. ولكن صاحب رياض بعد از آنكه كلمات شيخ حر را آورده است, در اعتراض به نسبت دادن ترجمه قرآن نوشته است: (واقول: ترجمة القرآن مما لم اسمع به منه (قدس سره) ولا من اولاده ولم يكتبها لى ولده في جملة مؤلفاته, فهى سهو من هذا الشيخ). رياض العلماء, ج3, ص58.
و كنتورى در كشف الحجب, ص119 آورده است: (ترجمة القرآن بالفارسيه للمولى الاجل الحسين… الخوانسارى المتوفى 1131, اوله: بنام خداوند بخشاينده مهربان, ستايش مر خدايى را كه پروردگار عالميان است). كنتورى نيز در اينجا وفات آقا حسين را 1131ق. دانسته كه اشتباه است.
شيخ آغا بزرگ تهرانى نيز درباره اين ترجمه مفصلاً بحث و اثبات كرده است كه حرف شيخ حر عاملى مقدم است بر حرف صاحب رياض:
ترجمة القران للمحقق آقا حسين… الخوانسارى المتوفى 1099 ذكره فى امل الآمل لكن انكر عليه صاحب الرياض و قال: انّى سألت المحقق نفسه عن تصانيفه وكذلك سألت ولده آقا جمال عن تصانيف أبيه فلم يذكر واحد منهما ترجمة القران فيما ذكر من التصانيف له. اقول: شهادة صاحب امل الآمل بالاثبات مقدم على صاحب الرياض بعدم ذكرهما له, إذ لعلّهما نسيا ذكره, لكن صاحب الأمل رآه. وفى فهرس مدرسة سپهسالار الجديدة ذكر أن هذه الترجمة بالفارسية طبعت بالهند). ذريعه, ج4, ص126, و نيز رجوع شود به: ذريعه, ج4, ص272.
در سخن اخير ذريعه نيز تامل است, چرا كه آن ترجمه قرآنى كه در هند طبع شده است ترجمه قرآن آقا جمال است و بحث ما درباره ترجمه قرآن آقا حسين است. و آنكه آيا آن ترجمه قرآن كه در هند به سال 1867 ميلادى طبع هجرى شده و به اهتمام ملك الكتاب به طبع رسيده است آيا از آقا جمال خوانسارى متوفاى (1122ق) است يا آنكه از نوادگان اوست. بايد در كتابشناسى آقا جمال بحث شود. اين ترجمه قرآن آقا حسين خوانسارى نيز در فهارس نسخه هاى خطى معرفى نشده است. و نمايانگر اين است كه نسخه اى از اين ترجمه در دست نيست.
4. جواب سؤال مشهور
نسخه خطى كه مجموعه رسائل آقا حسين خوانسارى در آن مى باشد, در كتابخانه مسجد اعظم قم به ش2483 نگهدارى مى شود و اين نسخه تماماً توسط شاگرد آقا حسين به نام بهاءالدين محمد بن على نقى طغائى استنساخ شده است. در ميان اين رساله ها يك صفحه خطى با عنوان (جواب سؤال مشهور) است و در پايان شاگرد خوانسارى تصريح مى كند كه: (من استاذنا آقا حسين ادام الله ظله العالى).
اين رساله آغازش چنين است: (وهو انه اذا لزم من وجود الاثنين وجود ثالث هو معروض وصف الاثنينيّة و….)
در هيچ منبعى از كتب تراجم و كتابشناسى از اين جواب سؤال مشهور نامى به ميان نيامده است, و نسخه منحصر به فرد اين سؤال و جواب در كتابخانه مسجد اعظم قم به ش2483 نگهدارى مى شود. فهرست كتابخانه مسجد اعظم, ص560.
5 . الجواهر والأعراض (حاشيه حزازتان)
كنتورى در كتاب كشف الحجب ص255 چنين رساله اى را به آقا حسين خوانسارى نسبت مى دهد: (رسالة فى الجواهر والاعراض) و به تبع او در ذريعه ج5, ص286 اين رساله از محقق خوانسارى دانسته شده است. با اين تفاوت كه كنتورى فوت آقا حسين را (1131ق) ذكر كرده كه غلط است و شيخ آقا بزرگ او را متوفاى (1098ق) نوشته است.
و سيد محسن امين نيز در اعيان الشيعه ج6, ص149 نيز كتاب الجواهر و الاعراض را از آقا حسين دانسته است.
در كتب تراجم و رجالِ دست اول, مثل جامع الرواة و امل الآمل و رياض العلماء و… چنين رساله اى را به آقا حسين نسبت نداده اند, و به احتمال قوى رساله اى مستقل از آقا حسين نمى باشد, بلكه قسمتى از حواشى آقا حسين بر كتاب حاشيه قديم دوانى و… است. مؤيد اين احتمال اين است كه قسمتى از حاشيه آقا حسين بر مبحث جواهر از شرح جديد تجريد مستقلاً همراه با رساله مقدمه واجب خوانسارى در سال 1316ق. با رساله اجتماع امر و نهى سيد محمد كاظم يزدى به طبع رسيده است, و در ابتداى آن نوشته شده: (متعلقة بابتداء مبحث الجواهر من الشرح الجديد للتجريد مكتوبة على الحاشية المنقولة عن الشارح المشهورة بحاشية الحزازتان). اين حاشيه در صفحات 219 و 220 آن كتاب حجرى آمده است. اين حاشيه حزازتان كه حاشيه بر حاشيه دوانى بر شرح تجريد است, همراه با ساير رساله هاى آقا حسين در كتاب (الرسائل) از صفحات 339 تا 344 توسط كنگره محقق خوانسارى به طبع رسيده است.
6 . حاشيه بر تهذيب الاحكام
در كتب تراجم و شرح حال و كتابشناسى قدما چنين حاشيه اى از آقا حسين خوانسارى نام برده نشده است. از اين رو در ذريعه و كشف الحجب و اعيان الشيعه و… نيز اين حاشيه معرفى نشده است. ولكن نسخه اى از تهذيب در كتابخانه اميرالمؤمنين(ع) در نجف اشرف موجود است كه حواشى آقا حسين خوانسارى را داراست. مرحوم سيد عبدالعزيز طباطبايى در فهرست آن كتابخانه وصف اين حاشيه را چنين نقل مى كند:
تهذيب الاحكام شيخ الطائفة… وعلى النسخة بلاغات و حواشٍ… و عليه حواشى آقا حسين مدّ ظله العالى واظّنه الخوانسارى, وعلى كلّه فالنسخة مصححة ومقرؤة على العلمين المجلسى و آقا حسين الخوانسارى, وعليها بلاغات مختلفة المخطوط… رقم 576. نسخة الى آخر كتاب الصلاة… بخط ميرزا جان بن محمدرضا القهپائى فرغ منها 15 ربيع الاول سنه 1072 (فهرست مكتبة اميرالمؤمنين.)
اين فهرست خطى است و اميد است كه در آينده نزديك به زيور طبع آراسته شود.
7. حاشيه بر حاشيه تشكيك
افندى مى نويسد: (وله… و رسالة في التشكيك حسنة الفوائد). رياض العلماء, ج2, ص59. و به تبع رياض در ذريعه, ج11, ص148 معرفى شده كه: (رسالة فى التشكيك حسنة الفوائد للمحقق الآقا حسين).
رساله تشكيك آقا حسين خوانسارى در واقع حاشيه بر حاشيه سبزوارى بر حاشيه قديم دوانى بر شرح جديد تجريد است. دوانى در حاشيه قديم خود بر شرح تجريد قوشجى فصل مشبعى در مبحث تشكيك دارد, سپس محقق سبزوارى بر اين حاشيه قديم دوانى حاشيه اى نوشته است. پس از آن آقا حسين خوانسارى بر حاشيه سبزوارى حاشيه نوشته است و اين 3 حاشيه درباره تشكيك در كتاب (الرسائل) از صفحه 181 تا 265 درج شده است و توسط كنگره به طبع رسيده است.
ناگفته نماند كه مولى رفيعا نائينى (رفيع الدين محمد الحسينى النائينى, متوفاى 1082ق.) رساله اى مستقل درباره تشكيك دارد كه در سنه 1053ق. به اتمام رسانده است و نسخه هاى فراوانى دارد و عمدتاً نسخه هاى تشكيك نائينى همراه با نسخه هاى خطى تشكيك سبزوارى و خوانسارى است و آقا حسين خوانسارى عنايت به رساله تشكيك نائينى داشته است و در مواردى نسخه هاى تشكيك نائينى را تصحيح كرده است; مثل نسخه خطى مدرسه عالى شهيد مطهرى كه به ش18/ 1374 كه در سال 1093ق. استنساخ شده است. در حواشى اين نسخه با خط آقا حسين نوشته شده كه (هذه الرسالة من مؤلفات السيد الفاضل النائينى عليه الرحمة).
لذا رساله تشكيك نائينى همراه با رسائل آقا حسين خوانسارى در كتاب (الرسائل) صفحه 345 الى 353 به طبع رسيده است.
8 . حاشيه بر حاشيه قديم دوانى
اردبيلى در جامع الرواة, ج1, ص235 مى نويسد: (و حاشية على حاشية القديمة للفاضل الدوانى على الشرح الجديد للتجريد).
ولكن صاحب رياض العلماء, دو حاشيه از آقا حسين بر حاشيه دوانى ذكر مى كند: (و حاشية على الحاشية القديمة الجلالية على الشرح الجديد للتجريد و متعلقاتها, وهى من أحسن الحواشي وأفيدها و أدقها, وله حاشية اخرى جديدة عليها أيضاً لم يتمها وهي على أوائلها وبعض مواضعها بمقدار جزوين). رياض العلماء, ج2, ص59, و نيز صاحب رياض در تعليقه امل الآمل ص140 نوشته است: (و حاشية الحاشية القديمة الجلالية مع المتعلقات, و حاشية اخرى عليه لم يتم).
و صاحب روضات مى نويسد: (وحاشيتان على الحاشية القديمة الجلالية لم يتم احديهما). روضات الجنات ج2, ص355.
شيخ آقا بزرگ تهرانى در ذريعه ج6, ص68 خلاصه اطلاعات فوق را ذكر كرده است و از حاشيه اول آقا حسين بر حاشيه قديم دو نسخه خطى معرفى كرده است, و نيز در كشف الحجب ص174 اين حاشيه معرفى شده است.
در ذريعه ج6, ص114 عبارتى است بدين نحو: (الشرح الجديد للتجريد… القوشجى المتوفى 879… الحاشية عليه وعلى الحواشى القديمة والجديدة الدوانية, وغيرها عليه للمحقق الآقا حسين… الخوانسارى المتوفى 1099 نسخة كتابتها فى 1100 فى خزانة الصدر, اوّلها, قوله لايبعد ان يقال فى ترك الموصوف ايماء لطيف…).
نسخه هاى خطى فراوانى از حاشيه بر حاشيه قديم دوانى در كتابخانه ها هست و عكس 10 نسخه خطى آن نيز در دبيرخانه كنگره موجود است. با فحصى كه صورت گرفت اكثر نسخه هاى موجود, همان حاشيه اوّل آقا حسين است بر حاشيه قديم دوانى. در بعضى از نسخه ها حواشى زائد بر حواشى اوّل دارد كه بيش از 20 برگ نيست, و مؤيد صاحب رياض است كه مى گفت حاشيه دوم آقا حسين فقط بر اوائل حاشيه قديم است و بيشتر از دو جزء (به اصطلاح قديم) نيست. و در نشريه نسخه هاى خطى دانشگاه, ج3, ص420ـ419 از نسخه هاى خطى لغتنامه دهخدا(2) ش225 و 226 شعبان 1089, با حواشى (منه) و در صفحه4 آمده: (حاشيه جديد آقا حسين خوانسارى بر حاشيه ملا جلال دوانى و ردّ اعتراضات ميرزا ابراهيم شيرازى پسر آخوند ملاصدراى حكيم).
9. حاشيه بر رساله ميزان الكفتين = دفع شبهه ميزان الكفتين
محقق سبزوارى رساله اى دارد درباره شبهه ميزان الكفتين. شبهه را اين گونه مطرح مى كند كه اگر در كفه اى از ترازو, چيز سنگين قرار گيرد آن كفه پايين مى رود, و كفه ديگر بالا مى رود, سپس اگر آن شىء سنگين را از كفه ترازو برداريم, چرا آن كفه پايين رفته بالا مى آيد و آن كفه بالا رفته پايين مى آيد, تا اينكه مساوى شود نسبت هر دو كفه با زمين.
سبزوارى از اين شبهه جواب داده است. ولكن آقا حسين خوانسارى اين شبهه و جواب سبزوارى را آورده سپس خودش مفصلاً جواب داده است, و جواب سبزوارى را رد كرده و فرموده است كه با جواب سبزوارى مشكل حل نمى شود, بلكه اشكال هنوز بر جاى خود باقى است.
رساله اين چنين آغاز مى شود:
اذا كان ميزان معتدل الكفتين ثم وضع في إحدى الكفّتين شيء ثقيل فلا محالة تنخفض تلك الكفّة و ترفع الأخرى ثم اذا رفع ذلك الشيء الثقيل عن الكفة ارتفعت وانخفضت الأخرى إلى أن تعتدل نسبتها إلى الأرض….
خوانسارى 3 صفحه وزيرى از مطالب سبزوارى را نقل مى كند, سپس مى نويسد:
انتهى كلامه, أقول هذا الوجه مع انّه لايجرى فيما اذا… ويرد الاشكال المذكور ولايتّجه هذا الجواب… ثمّ اقول من رأس ليت شعرى إنّ هذا الفاضل ماذا تخيّل فإنّ الفهم منّا لايصل إليه فافهم.
رساله فوق نيز در مجموعه رسائل خطى آقا حسين خوانسارى موجود است و در ابتداى رساله نوشته شده است: (من افادات المولى الفاضل السبزوارى). بنابراين اصل رساله به تقرير آقا حسين خوانسارى است; اگرچه در ابتداى رساله نوشته شده است كه (من افادات المولى الفاضل السبزوارى). چرا كه خوانسارى ابتدا خواسته شبهه را مطرح كند و جواب سبزوارى را بياورد, سپس جواب خودش را به سبزوارى و حل شبهه ميزان الكفتين را كرده باشد.
10. حاشيه بر شبهه استلزام فاضل يزدى
در كتب تراجم و كتابشناسى از اين حاشيه نامى به ميان نيامده است, كما اينكه در ذريعه و اعيان الشيعه و… ذكر نشده است. اما چندين مجموعه نسخه خطى از رسائل آقا حسين موجود است كه حواشى مورد بحث, در آن مجموعه ها قرار دارد.
در تمام نسخه هاى خطى, نوشته شده است: (من افادات المولى الفاضل اليزدى عليه الرحمة). در بعضى از نسخه ها آقا حسين خوانسارى خودشان تصحيح كرده اند, و در بعض ديگر علامت بلاغ دارد كه در حضور آقا حسين تصحيح شده: (بلغ قبالاً بعون الله تعالى مع حضرته ادام الله ظلال افاداته). مجموعه خطى كتابخانه وزيرى يزد, ش3562.
فاضل يزدى رساله اش را چنين شروع مى كند:
كل شيء لايستلزم وجوده رفع عدمه السابق فهو قديم, اذ لو كان حادثاً كان وجوده مسبوقاً بالعدم, فكان مستلزماً لرفع عدمه السابق, هذا خلف.
ناگفته نماند كه اين رساله فاضل يزدى, توسط آقا حسين خوانسارى به يادگار مانده است; زيرا آقا حسين اين نظريه را قبول نداشته است و بر آن حاشيه زده است. لذا در مجموعه آثار و رسائل آقا حسين اين رساله نيز به جاى مانده است. بعد از آنكه خوانسارى نظر فاضل يزدى را در 5 صفحه وزيرى نقل مى كند مى نويسد: (انتهى كلامه رفع مقامه, وفيه نظر من وجوه: احدها و… وعاشرها).
بنابراين كل رساله فاضل يزدى و حاشيه بر آن توسط آقا حسين خوانسارى تقرير يافته است. نه اينكه دو رساله مستقل باشد, بلكه يك رساله با عنوان (من افادات المولى الفاضل اليزدى عليه الرحمة) با نقد بررسى آقا حسين خوانسارى.
11. حاشيه بر شرح اشارات (حاشيه بر اشارات, بر شرح اشارات, بر محاكمات, بر حاشيه باغنوى)
محقق خوانسارى بر شرح اشارات دو كتاب دارد. اردبيلى در جامع الرواة مى نويسد: (وله كتب جيّدة… حاشية على شرح الإشارات, و حاشية على حاشية الفاضل المذكور [يعنى مولى محمد باقر سبزوارى] على شرح الإشارات). جامع الرواة, ج1, ص235.
افندى نيز در رياض العلماء تصريح مى كند: (ومن تأليفاته أيضاً حاشية على شرح الاشارات و متعلقاته من الطبيعى والالهى جيّدة جدّاً كاملة, وله حاشية اخرى عليه أيضاً و ردّ الاستاد الفاضل في حاشية عليه, ولعلها لم تتم فلاحظ). رياض العلماء, ج2, ص59 و رجوع شود به تعليقه امل الآمل, ص140.
و نيز صاحب روضات تصريح به دو حاشيه بر شرح اشارات مى كند كه يكى از آنان ردّ بر سبزوارى است. روضات الجنات, ج2, ص355.
بنابراين آقا حسين خوانسارى دو حاشيه بر شرح اشارات دارد كه حاشيه دوم آقا حسين ردّ بر حاشيه شرح اشارات سبزوارى است, و حاشيه سبزوارى ردّ بر حاشيه اولى آقا حسين است.
امّا حاشيه اول خود شامل چندين كتاب است; به اين معنا كه آقا حسين در ضمن حاشيه زدن بر شرح اشارات, بر خود اشارات نيز حاشيه زده است; كما اينكه بر محاكمات قطب الدين رازى نيز حاشيه زده است, و نيز بر حاشيه ملا ميرزا جان باغنوى.
حاشيه اول آقا حسين, توسط جناب استاد احمد عابدى در 1750 صفحه تصحيح شده است كه به زودى به چاپ مى رسد. براى اطلاع بيشتر درباره اين حواشى, رجوع شود به: مقاله جناب آقاى عابدى در اين مجله و نيز مقدمه مصحح در ابتداى كتاب حاشيه شرح اشارات, و نيز ذريعه, ج6, ص192, 110 و 111, ج20, ص133, ج13, ص91 و كشف الحجب ص177.
نسخه اى خطى از كتاب حاشيه بر شرح اشارات, تأليف محقق سبزوارى, به خط ايشان در كتابخانه آيةاللّه مرعشى نجفى, ش8805 نگهدارى مى شود كه نسخه باارزشى است.
12. حاشيه بر شرح مطالع
صاحب رياض العلماء يكى از تأليفات آقا حسين را چنين معرفى مى كند: (وله أيضاً حاشية على الحاشية الجلالية على تصديقات شرح المطالع و متعلقاته, لم تتم بل و لم تخرج من المسمودّة حتّى ضاعت على ما سمعته منه (قدس سره) أوان قراءة شرح الاشارات عليه وهي فى اوائل مؤلفاته). رياض العلماء, ج2, ص59. و اين جملات در تعليقه امل الآمل از صاحب رياض تكرار مى شود: (و حاشية على شرح المطالع متعلقاته لم تتم, كذا سمعته منه رحمه الله ولكنه ضاع). تعليقه امل الامل ص140.
عبارات صاحب رياض بعينه در اعيان الشيعه ج6, ص150 تكرار مى شود; كما اينكه در طبقات اعلام الشيعه (الروضة النضرة) ص167 آمده است.
به غير از عبارات فوق هيچ اطلاعى در كتب تراجم و كتابشناسى از اين رساله موجود نيست. بلكه چندين نسخه خطى از رسائل آقا حسين موجود است كه تصريح مى كند: (من افاداته دام ظله العالى) و بعضاً توسط آقا حسين خوانسارى تصحيح شده است و يا با ايشان مقابله شده است: (بلغ قبالاً بعون الله تعالى مع حضرة الاستاذ ادام الله ظلال افاداته).
اين رساله چنين شروع مى شود: (اعلم انّه قد استدل في شرح المطالع في بحث اللازم على أن اللازم ينقسم… ثمّ اعترض عليه وصوّبه المحشى العلامه… وقد اجاب عن الاعتراض بعض الفضلاء المعاصرين بأن الشارح والمحشي خلطا…). رساله فوق در حدود 5 صفحه وزيرى است و نسخه هاى فراوانى از آن موجود است.
13. حاشيه بر شفا
اردبيلى در جامع الرواة مى نويسد: (ومنها حاشية على الهيات الشفاء. و حاشية على حاشية الفاضل الكامل الرضي الذكي مولانا محمد باقر السبزوارى رحمه الله تعالى على الهيات الشفا). جامع الرواة ج1, ص235.
و صاحب رياض آورده است: (و حاشية على الهيات الشفاء وهي مما لم يراجعها اصلاً, ثمّ لما تعرض الااستاد الفاضل في حاشيته على الشفاء للرّد عليه فيها كتب (قدس سره) ثانياً حاشية اخرى عليه, و قد ردّ عليه ردّه فيها وهي من اواخر مؤلفاته). رياض العلماء ج2, ص59, و نيز تعليقه أمل الآمل ص140.
و در روضات تصريح شده: (وحاشيتان على كتاب الشفاء يردّ في واحدة منهما ايضاً على ماكتبه هو اولاً فى الرد عليه.) روضات الجنات, ج2, ص355.
حاشيه نخست آقا حسين بر شفا توسط فاضل محترم جناب آقاى حامد الناجى اصفهانى در 784 صفحه تصحيح شده و توسط كنگره محقق خوانسارى به طبع رسيد. اين حاشيه عمدتاً ناظر بر ملاصدرا است; ردّاً و تأييداً. در مقدمه, مصحّح راجع به اين كتاب سخن گفته است.
و نيز در ذريعه ج6, ص142 نوشته شده است: (و يظهر من انموذج العلوم له, ان الحاشية الاولى على الشفاء ضاعت فى سفره الى الحج, ويتعرّض فيها لكلمات المولى صدرا معبّراً عنها يقيل). قسمت اوّل سخن ايشان صحيح نيست; چرا كه اين كتاب نسخه هاى فراوانى دارد و توسط كنگره به طبع رسيده است.
و نيز در ذريعه ج6, ص142 آمده است: (الشفاء… الحاشية عليه للمحقق الآغا حسين… يوجد القسم الطبيعى من هذه الحاشية فى الرضوية من وقف نادرشاه فى 1145 كما فى فهرسها (ج1, ص29) من كتب الحكمة, اولها: قوله: الفن الاول في السماع الطبيعي…). اين حاشيه اى كه با اين اوصاف معرفى شد و در كتابخانه رضوى موجود است, حاشيه آقا جمال خوانسارى است كه بر قسمت طبيعيات شفا است, نه از آقا حسين. بحث آن در كتابشناسى آقا جمال خواهد آمد.
اما حاشيه دوم آقا حسين بر شفا كه عمدتاً ردّ بر سبزوارى است, در فهارس نسخه هاى خطى كتابخانه ها معرفى نشده است, ولكن خوشبختانه تنها نسخه منحصر به فرد از اين حاشيه توسط دكتر سيد محمود مرعشى نجفى براى كتابخانه آيةاللّه مرعشى نجفى(ره) خريدار شد و عكسى از آن نسخه نيز در اختيار حقير است. براى اطلاع بيشتر از حواشى شفاى آقا حسين و سبزوارى رجوع شود به ذريعه, ج6, صفحات 141 و 142 و ج13, ص104.
گفتنى است كه در اعيان الشيعه ج6, ص150 براى آقا حسين سه حاشيه شفا ذكر كرده است كه اشتباه است.
و نيز در تاريخ ادبيات ايران, ج5, ص315 (ترجمه الهيات شفا به فارسى) نسبت داده شده كه اشتباه است.
14. حاشيه بر مطول
در كتب تراجم و كتابشناسى چنين حاشيه اى از آقا حسين نام برده نشده است. ولكن در بين نسخه هاى خطى كه مجموعه اى از رسائل آقا حسين خوانسارى موجود است, اين حاشيه بر مطول از آقا حسين خوانسارى دانسته شده و معمولاً بعد از رساله مقدمه واجب خوانسارى واقع شده است.
اين حاشيه به اين نحو شروع مى شود: (قال التفتازانى فى المطول عند قول صاحب تلخيص المفتاح, صدق الخبر مطابقته للواقع وكذبه عدمها…).
اين حاشيه با مقدمه واجب و شبهات استلزام خوانسارى, همراه با رساله اجتماع امر و نهى سيد محمد كاظم يزدى (صاحب عروة الوثقى) در سال 1317ق. در صفحات 217 الى 219 به طبع رسيده است.
اين حاشيه مسلماً از آقا حسين خوانسارى است; زيرا در نسخه هاى خطى با عبارات (منه دام ظله العالى) يا (منه مد ظله) معرفى شده است, ولكن ممكن است رساله اى مستقل نباشد و قسمت هايى از كتب كلامى و فلسفى ايشان مثل حاشيه بر حاشيه قديم دوانى يا حاشيه بر شرح اشارات و… بوده باشد.
15. حسن و قبح = جبر و اختيار
اولين بار صاحب رياض العلماء اين رساله را به آقا حسين نسبت مى دهد: (… ورسالة مختصرة فى مسألة الجبر والاختيار حسنة الفوائد وقد كتبها على شرح المختصر العضدى في الاصول على ذلك المبحث). رياض العلماء, ج2, ص59.
تهرانى تصريح مى كند كه رساله حسن و قبح با رساله جبر و اختيار متفاوت است. بنگريد: (الحسن والقبح والجبر والاختيار للمحقق الآقا حسين… مبسوط وقد سئل ولده ان يكتب حاشية عليه, رأيته فى مكتبة الشريعة, وهو غير الجبر والاختيار المختصر الذى مرّ فى ج5, ص81). ذريعه ج7, ص19.
و در ذريعه ج5, ص81 نوشته است: (الجبر والاختيار, آقا حسين خوانسارى … قال فى الرياض انّه مختصر حسن الفوائد كتبه تعليقاً على شرح المختصر للعضدى لهذا المبحث).
حال آنكه اين دو رساله يكى است و اين رساله را آقا حسين به درخواست فرزندش آقا جمال خوانسارى نوشته است. وقتى كه آقا جمال حاشيه بر شرح مختصر الاصول عضدى مى نوشته است, از پدرش درخواست مى كند به جهت اهميت اين بحث, حاشيه اى بر اين مبحث بنويسد, لذا آقا جمال در حاشيه شرح مختصر الاصول مى نويسد:
لمّا كان هذا المقام من المباحث العظيمة والمطالب المهمّة وقد ضلّ فيه فهم العقول وزلّ قدم الفحول, سألت والدى دام ظله العالى أن يكتب على هذا الكلام حاشية يبيّن فيها ماكان يفيده في أثناء المباحثة ليرجع إليها كلّ من تحيّر في هذا المطلب و سدّ عليه كل مذهب. فقد منَّ سلّمه الله على عبده وشرّفني بإجابة مسؤولى وإسعاف مأمولى, فكتب هذه الحاشية…). حاشيه شرح مختصر الاصول عضدى, ص159, خطى در كتابخانه آيةاللّه گلپايگانى به ش24/33.
بنابراين رساله اى كه توسط آقا جمال نوشته شده و ايشان از پدرش خواهش كرده است, همان تعليقه اى است كه بر شرح مختصر الاصول عضدى نوشته اند. پس هر دو رساله يكى است.
رساله جبر و اختيار, يا حسن و قبح در كتاب (الرسائل) از صفحه 295ـ317 توسط كنگره به طبع رسيده است.
از اين رساله نسخه اى مستقل از آقا حسين خوانسارى به دست نيامد, بلكه اين رساله در ضمن حاشيه شرح مختصر الاصول عضدى از تأليفات آقا جمال خوانسارى است.
16. دفع شبهه ايمان و كفر
صاحب رياض مى نويسند: (… وله أيضاً رسالة فى شبهات متفرقة عديدة وجواباتها منها شبهة الايمان والكفر). رياض العلماء, ج2, ص59.
در روضات الجنات نيز چنين آمده است: (… ورسائل متفرقة في دفع بعض الشكوك و الشبهات منها: شبهة الايمان والكفر). روضات الجنات ج2, ص355.
و در ذريعه, ج8, ص230 اين رساله را به نقل از جامع الرواة ذكر مى كند: (دفع شبهة الايمان والكفر للمحقق الآقا حسين… ذكر في فهرست تضانيفه في جامع الرواة).
همانطور كه ملاحظه شد در كتاب جامع الرواة اردبيلى چنين كتابى از آقا حسين ذكر نشده است; بله بعضى از رسائل مثل (رسالة شبهة الطفرة و رسالة شبهة الاستلزام وغيرها) نام برده شده است, اما اسمى از رساله شبهه ايمان و كفر نيست.
17. دفع شبهه دور
در كتاب هاى تراجم و شرح حال, از اين رساله نام برده نشده است, ولكن نسخه هاى خطى فراوانى از اين رساله و جواب آن در بين مجموعه رسائل خطى آقا حسين خوانسارى موجود است.
تنكابنى مى نويسد:
ملا خليل قزوينى در دو مسأله بر خطا رفته, يكى اينكه ترجيح بلامرجح جايز است… و مسأله دوم كه ملا خليل بر آن رفته اينكه شكل اول نتيجه نمى دهد; زيرا مستلزم دور است, … و دور باطل است. پس شكل اول باطل است, پس استدلال به شكل اول در هر مقامى باطل است…. الحاصل چون ملا خليل اين دو مسأله را اختيار نمود, اشتهار در امصار يافت و چون به سمع علماء اصفهان رسيد, مانند آقا حسين و اضراب و اتراب او نهايت در مقام تخطئه و انكار برآمدند, چون انكار و تشنيع ايشان به گوش ملا خليل رسيد روانه اصفهان شد… و اتفاق افتاد كه ملا خليل به حجره ملا ميرزا محمد بن حسن شيروانى وارد شد, … ملا خليل گفت: براى اينكه دور لازم مى آيد و دور باطل است, پس شكل اول باطل خواهد بود. ملا ميرزا محمد شيروانى گفت كه همين دليل شما شكل اول است و مشتمل بر صغرى و كبرى و نتيجه… پس دليل تو بنا بر مذهب تو فاسد است. پس ملا خليل صبر نكرد تا آقا حسين [از اندرون] بيرون آيد, بلكه بلافاصله برخاست و بر درازگوش سوار شد و به قزوين مراجعت كرد). قصص العلماء, ص264 و 265.
محقق خوانسارى رساله دفع شبهه دور را چنين آغاز مى كند: (وبعد قال بعض الفضلاء المعاصرين في بيان بطلان كون خبر المجتهد خبراً عن الوجوب… انتهى, اقول…).
در ابتداى رساله دفع شبهه دور, كلامى از ملا خليل قزوينى آورده سپس آن را رد كرده است. و اين دفع شبهه دور نيز توسط ملا خليل قزوينى رد شده و آقا حسين خوانسارى ردّيه قزوينى را دنباله رساله اش به اين نحو مى آورد: (ثمّ انّ هذا الفاضل المستدل كتب فى جواب ماكتبته بهذا الكلام المشعر بالاستهزاء والسخريّة…). بعد از ردّ ملا خليل قزوينى, ديگر آقا حسين جوابش را نمى دهد; يعنى او را قابل جواب دادن نمى بيند. بنگريد: (… انتهى كلامه رفع مقامه, و انت خبير بأنّ هذا الكلام, العزيز المثال المنيع المنال لما فيه من ظهور الفساد ووضوح الاختلال غير محتاج إلى التعرض له بالقيل والقال, فلنختم هذا المقال).
از رساله فوق نسخه هاى خطى فراوانى در ميان رساله هاى آقا حسين موجود است كه بعضاً تصحيح و يا مقابله شده و يا توسط آقا حسين بر روى بعضى از جملاتش خط كشيده شده است.
18. ديوان
صاحب رياض مى نويسد: (… و هو شاعر منشىء حسن الشعر والانشاء بالعربية والفارسية, وانشاءاته واسفاره مشهورة على الالسنة مسطورة في المجاميع). رياض العلماء ج2, ص57.
و نيز در تعليقه امل الآمل ص140 آمده است: (… شاعر منشىء حسن الشعر والانشاء, وله شعر بالعربية والفارسية).
و در روضات الجنات ج2, ص357 مى خوانيم: (ومن جملة أشعار الآقا حسين بالفارسية قوله بنقل الموثقين:
اى باد صبا طرب فزا مى آيى
از طرف كدامين كف پا مى آيى
از كوى كه برخاسته اى راست بگو
اى گرد به چشمم آشنا مى آيى
ومنها أيضاً ـ وهو معمّى باسم خيام ـ قوله:
چيزى نماند در ره دين شيخ ساده را
جز گوشه ردا كه كند صاف باده را
ومنها ـ وهو باسم بشير ـ قوله:
اى شيخ تو از شيب چه ديدى آخر
چون پشت دو تا شود چه مى آيد از آن)
و نيز نصرآبادى در تذكره خود, چهار تا از رباعيات آقا حسين را ذكر مى كند:
تا دست به همت رسايى نزنى
بر منت خلق پشت پايى نزنى
چون حلقه مباش در جهان چشم تهى
تا هر ساعت در سرايى نزنى
*
رباعى (اى باد صبا)
*
تا كى پى هر صورت زشتى باشى
در مذهب آب و گل كنشتى باشى
دل برنكنى ز قالبى چند تهى
خاكت بر سر كه كم ز خشتى باشى
*
مسواك چه سود زاهد پاك روان
صد ريشه فرو برده طمع در دل و جان
از ذكر ريايى تو هر دم تسبيح
دندان از غصه مى زند بر دندان
تذكره نصرآبادى,
ص152 و153
و نيز رجوع شود به كتاب هاى تذكره رياض العارفين, ص308; آتشكده آذر, ص212 و61; تذكره القبور, ص55; فوائد رضويه, ص155; ريحانة الادب, ج5, ص242; تاريخ ادبيات در ايران, ج5, ص316.
در كتاب تذكره شعراى خوانسار, ص22ـ26 مفصلاً راجع به آقا حسين خوانسارى و شعرش بحث شده است.
ديوان آقا حسين خوانسارى در ذريعه چنين معرفى شد است:
ديوان الآقا حسين بن الآقا جمال الخوانسارى المتوفى 1098 ترجمه في… و اورد جملة من رباعياته ومعمياته. ذريعه ج9, ص247.
نيز رجوع شود به ذريعه, ج9, ص251 و 1280.
بعضى از ابيات و رباعيات آقا حسين خوانسارى در نسخه هاى خطى كتابخانه ها موجود است; مانند نسخه ملك, ش5008 كه 2 بيت معروف آقا حسين را داراست.
در نسخه خطى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به ش7593 (در صفحات 26 و41) يك مخمس از آقا حسين خوانسارى وجود دارد و بالاى صفحه نوشته شده است: (مخمس من كلام آقا حسين).
نيز در كتابخانه دانشگاه, جُنگى به ش2804 هست كه صفحاتى از آن جُنگ در مدح آقا حسين خوانسارى به عربى است, از جمله آن اشعار:
فخر ارباب النهى آقا حسين ذا التّقى
الذى من كفّه بحر على الامجاد جاد
19. الرد على الشيروانى
صاحب رياض در ضمن تأليفات خوانسارى مى نويسد: (وله… رسالة في مسائل متفرقة وتعرض فيها للرد على تلميذه الاستاذ العلامة الشيروانى المذكور, وقد تتبع فيها لمؤلفاته وأخذ عليه في موضع موضع, وبعد ذلك ردّ الاستاذ العلامة المذكور عليه جميع ردوده في رسالة مفردة وهي في مطالب من الحكمة والمنطق والكلام والأصول ونحوها, وهذا اخر ما ألّفه). رياض العلماء ج2, ص59, و نيز رجوع شود به تعليقه امل الآمل ص140.
شيخ آقا بزرگ از عبارت صاحب رياض استفاده كرده است كه هم آقا حسين رساله اى در ردّ شيروانى دارد, و هم شيروانى رساله اى در ردّ آقا حسين خوانسارى.
در ذريعه مى نويسد: (الرد على الشيروانى في مسائل متفرقة للمحقق الآقا حسين الخوانساري… و فى الرياض ان الشيروانى تتبع تصانيف الخوانسارى واخذ عليه موضع موضع, فكتب الخوانسارى هذا الكتاب و ردّ على جميع ردوده…). ذريعه ج10, ص203.
و نيز در ذريعه دارد: (الرد على الخوانسارى محقق آقا حسين المتوفى 1098 للمحقق المولى محمد بن الحسن الشيروانى المتوفى تلك السنة ايضاً قال فى الرياض…). ذريعه ج10, ص194.
صاحب روضات مى نويسد: (ورسالة… واخرى فى مسائل متفرقة يرد فيها على المدقّق الشيروانى). روضات, ج2, ص355.
از رساله فوق نسخه خطى موجود نيست; اما ممكن است رساله خطى كه در كتابخانه آستان قدس رضوى نگهدارى مى شود و به عنوان (اجوبة المسائل الفقهية وغيرها) معروف شده است و در ذريعه ج20, ص111 نيز به آن اشاره است, بعضى از مسائل آن مربوط به جوابات خوانسارى به شيروانى باشد. با اين وجود مجموعه خطى كه تمام رسائل آن ردّ بر شيروانى باشد و جواب به مسائل گوناگون از قبيل حكمت و منطق و كلام و اصول و… باشد, به دست نيامد.
براى اطلاع بيشتر رجوع شود به كتاب اعيان الشيعه ج6, ص150, و نيز طبقات اعلام الشيعه, ص166.
20. رساله در علم بارى تعالى
در كتب تراجم و شرح حال چنين رساله اى از آقا حسين خوانسارى نام برده نشده است و تنها در فهارس نسخه خطى كتابخانه ها تصريح شده كه اين رساله از آقا حسين خوانسارى است.
در ابتداى نسخه كتابخانه مجلس, ش6/ 1822 تصريح شده است: (من افادات زبدة الاشباه المتفرّد فى عصره بلا اشتباه محلل الشبه والمشكلات آقا حسين سلمه الله…). فهرست مجلس, ج9, ص420.
همين عبارات در حاش