دشواريهاى مرجع نگارى در ايران
مسرت حسين


درباره اهميّت كتابهاى مرجع بويژه كتابشناسيها سخن بسيار گفته شده كه شايد رساترين و پرمايه ترين آن را بتوان گفتار (اهميّت كتابشناسى) (كتابدارى, دفتر چهارم (1353): 39ـ 35) نوشته دكتر محسن صبا دانست, مقدمه هر كدام از كتابشناسيها و كتابهاى مرجع شناسى و روش تحقيق بخشى در اهميّت كتابشناسى دارند. (در اين باره رجوع شود: (كتابشناسى نخستين گام اطلاع رسانى) آينه پژوهش, س5, ش5و6 (بهمن و اسفند 1373): 14ـ4).
در گفتار جامع صبا, نقل قولى گويا از ساموئل جانسُن در زمينه كتابشناسى درج شده كه چنين است: (دانش بر دو قسم است: يا موضوعى را مى دانيم و يا مى دانيم در كجا مى توانيم اطلاعاتى درباره آن بيابيم, وقتى ما راجع به هر موضوعى مى خواهيم تحقيق كنيم, نخستين كارى كه بايد انجام دهيم, آن است كه بدانيم چه كتابهايى در آن موضوع بحث مى كنند.)
اما كار مرجع نگارى و تدوين كتابشناسى در ايران با دشواريهاى چندگانه اى روبروست كه هم پژوهندگان و هم ناشرين چندان تمايلى به روى آوردن به آن را ندارند. در زير اهمّ اين دشواريها برشمرده مى شود:
1. با توجّه به پايين بودن درصد محقّقان در ايران و به طور مضاعف كسانى كه علاقه به كارهاى مرجع نويسى دارند, و جا نيفتادن اهميّت كتابهاى مرجع تيراژ اين گونه كتابها هميشه كم است, (بين 500 تا 1000 جلد) از اينرو كتابخانه ها و مراكز پژوهشى در ايران و بويژه در شهرستانها با كمبود اين سلسله كتابها روبرو هستند.
2. چه پيش و چه پس از انقلاب اسلامى و در شرايط گوناگونِ كاغذ, اعم از زمانى كه ارزان بود و اكنون كه در گرانترين بهاى خود است, ناشرين با توجه به فروش نرفتن و يا كم فروش بودن كتابهاى مرجع, كمتر سراغ اين گونه كتابها رفته و سرمايه گذارى مى كنند.
3. مرجع نويسى كارى است وقت گير, پرحوصله و در عين حال بى درآمد, بدين دليل به غير از اندكى كه عشق فراوانى بدين كار دارند, اكثريّت پژوهندگان و نويسندگان دنبال كارهايى مى روند كه حداقل مى دانند فروش دارد و با پول آن مى توانند به كار ديگرى بپردازند.
4. در گذشته چندين مركز دولتى و نيمه دولتى اين بخش از پژوهشگران را زير چتر حمايت قرار داده و كارهايشان را چاپ مى كرد, همچون: مركز اسناد فرهنگى آسيا, مركز مدارك علمى, دانشگاه تهران, كتابخانه ملى, مركز خدمات كتابدارى, بنگاه ترجمه و نشر كتاب, فرهنگستان ايران, انجمن كتاب, مؤسسه فرهنگى منطقه اى, انجمن آثار ملّى, بنياد فرهنگ ايران و غيره, امّا اكنون به غير از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى و مؤسسات وابسته بدان و مركز اسناد و مدارك علمى كه سعى مى كنند بيشتر كارهاى تدوينى خودشان را چاپ كنند, فعلاً مؤسسه اى كارآمد نيست كه كليه فعاليتهاى مرجع نگارى پراكنده را زير پوشش خود داشته باشد و با گذاشتن امكانات مادّى و معنوى, دشواريهاى تدوين كتابهاى مرجع را از سر راه بردارد, مركزى كه بتواند دانه هاى درشت و پراكنده تحقيق را به يك تسبيح زند.
5. با توجّه به موارد گفته شده, كارهايى كه تاكنون به عنوان كتابشناسى بيرون آمده, (چه دولتى و چه خصوصى) هركدام تا اندازه اى و بنا به دلايل زير ناقص است:
الف. بيشتر كارها خودجوش و تنها از روى علاقه انجام گرفته است. ب. از موازين علمى و استاندارد بدور بوده است. پ. گروهى نبوده و در هر صورت بوسيله يك نفر انجام گرفته است, حتّى كار پرزحمت و درخور تقدير خانبابا مشار (فهرست كتابهاى چاپى فارسى) در پنج جلد كه بنا بر مشخصاتِ آن, كتابهاى تا سال 1353 را در بردارد. هم چنين است فهرست مقالات فارسى در مطبوعات جمهورى اسلامى (تاكنون با چند نام چاپ شده است) كه از سوى سازمان مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى چاپ مى شود, با اينكه دوازده سال است هفته نامه نداى يزد چاپ مى شود, گويا حضرات نمايه ساز هر از چندگاهى آن را مى بينند. و بر اين سان است ديگر نشريات شهرستانها.
اميد مى رود در اين برهه از زمان كه بيش از پيش ضرورت و اهميّت كارهاى علمى و سامان يافته و پرهيز از دوباره كاريها و اتلاف وقت درصدر برنامه هاى پژوهشى قرار گرفته است, مسئولان مراكز ذيربط, تسهيلاتى براى راه اندازى مراكزى همچون خانه كتاب براى حمايت از پژوهشگران و محققان كارهاى مرجع و پايه فراهم كنند.