- مدرسه فقاهت
- کتابخانه مدرسه فقاهت
- کتابخانه تصویری (اصلی)
- کتابخانه اهل تسنن
- کتابخانه تصویری (اهل تسنن)
- ویکی فقه
- ویکی پرسش
- مدرسه فقاهت
- کتابخانه مدرسه فقاهت
- کتابخانه تصویری (اصلی)
- کتابخانه اهل تسنن
- کتابخانه تصویری (اهل تسنن)
- ویکی فقه
- ویکی پرسش
|
||||
| نام کتاب : آیینه پژوهش نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم جلد : 43 صفحه : 1 | ||||
|
ميراث فرهنگى شيعه در زمينه تواريخ محلى و جغرافيا
***محمد بن بحر رهنى و بقاياى كتاب نحل العربمحمد بن بحر شيبانى رهنى سيستانى سجستانى كرمانى, دانشمند مورخ, جغرافى دان, محدث, فقيه و متكلم شيعى از ساكنان رُهنه از نواحى نرماشير كرمان بوده است. در قرون نخستين اسلامى, كرمانى از نواحى سيستان به حساب آمده و لذا دانشمند ما هم به سيستانى نيز شهرت داشته اس ت. وى ملقب به شيبانى شده است. بنابراين يا در اصل عرب است و يا از موالى قبيله مزبور. بسيارى از قبايل عربى, پس از فتوحات و در قرن اول و دوم در نواحى مختلف ايران از جمله كرمان ساكن شدند. مؤلف خود كتابى با نام نحل العرب در چگونگى سكونت قبايل عربى در نواحى مخ تلف ايران داشته كه از آن سخن خواهيم گفت. در اينجا نگاهى به آنچه رجال شناسان به ترتيب تاريخى درباره او نوشته اند خواهيم داشت. كشى درباره او نوشته است, محمد بن بحر دهنى (كذا) نرماشيرى.60 شيخ طوسى نوشته است: محمد بن بحر رهنى از اهالى سجستان.61 نجاشى نوشته است: ابوالحسين شيبانى ساكن نرماشير از مناطق كرمان.62 ياقوت حموى نوشته است: محمد بن بحر شيبانى رهنى ابوالحسين; رُهنى با همين اعراب منسوب به رهنه, از قراى كرمان است. او در نرماشير كه از خاك كرمان است سكونت داشته و مكنى به ابوالحسين بوده و در اصل شيبانى.63 در معجم البلدان به خطا ابوالحسن چاپ شده است. علامه نيز او را محمد بن بحر رهنى شيبانى, ابوالحسين, ناميده و نوشته است كه وى ساكن نرماشير از خاك كرمان بوده است.64 صَفَدى هم او را به همين نام خوانده و نوشته است كه كان معروفا بالفضل والفقه.65 ابن حجر از تاريخ رى منتجب الدين او را ياد كرده است.66 با اين توضيحات روشن مى شود كه در مواردى كه دهنى ضبط شده, غلط است, همان طور كه كنيه او ابوالحسين بوده نه ابوالحسن. مشايخ محمد بن بحر و شاگردان او از چند نفر به عنوان مشايخ و اساتيد وى ياد شده است. اين افراد عبارتند از: أحمد بن محمد بن كيسان نحوى. محمد بحر گفته است كه نزد وى كتاب سيبويه را خوانده است.67 سعد بن عبدالله بن ابى خلف اشعرى نيز از مشايخ وى بوده و اين در نقلى كه ياقوت آورده آشكار است.68 شيخ ديگر وى را ابن حجر ابن سهيل بن عبدالله بن مطر دانسته است.69 نيز از احم د بن مسرور روايت كرده كه در اكمال الدين صدوق روايت وى از او آمده است. نيز از احمد بن حارث دو روايت نقل كرده; همينطور از عبدالرحمان بن احمد ذهلى روايتى نقل كرده كه در من لايحضر صدوق آمده است. كسانى هم از وى روايت كرده اند. ابوالعباس احمد بن على بن العباس بن نوح يكى از آنهاست كه راوى كتابهاى وى براى نجاشى بوده است.70 نجاشى از اين شخص در شرح حال حسين بن سعيد اهوازى ياد كرده و نوشته است كه حسين بن على بن سفيان بزوفرى در سال 352 به وى چيزى نوشت. بنابراين نقل, فرد مزبور در اين سال عالم و دانشمند بوده است. وى, همانطور كه شيخ آقا بزرگ نوشته پيش از سال 423 درگذشته است.71 از ديگر شاگردان وى, به نقل ابن حجر, خطّابى صاحب غريب الحديث است.72 راوى ديگر احاديث وى احمد بن طاهر قمى است كه صدوق روايت او را از محمد بن بحر آورده است. ابومفضل شيبانى هم رواياتى از وى نقل كرده است. براى تعيين طبقه وى بايد يادآور شد كه ابن حجر گفته است وى پيش از سال 330 درگذشته است.73 شيخ آقا بزرگ وى را متوفاى 340 دانسته است.74 با توجه به نقل مع الواسطه شيخ صدوق از وى, و عدم روايت محمد بن بحر از امام معصوم(ع), چنين بدست مى آيد كه وى در ربع آخر قرن س وم و ربع آغازين قرن چهارم مى زيسته است; يعنى در دوران غيبت صغرا. يك تاريخ ديگر هم در تعيين طبقه وى به ما كمك مى كند و آن اين كه ابوالقاسم احمد بن على كوفى (م352) كتابى با عنوان الرد على محمد بن بحر رهنى نوشته است.75 منزلت علمى محمد بن بحر شايد مهمترين نكته درباره منزلت علمى وى اين سخن شيخ طوسى باشد كه محمد بن بحر, بيش از پانصد تأليف از كتاب و رساله داشته است.76 بسيارى از اين تأليفات تا پيش از حمله مغول در خراسان وجود داشته77 اما پس از اين حمله خانمان سوز اين آثار از بين رفته است. در جمع ا ين آثار, تنها كتاب القلائد وى در اختيار سيد صفى الدين محمد بن معد موسوى بوده كه خبر آن را به علامه حلى داده است. آثار او در ادبيات, تاريخ, جغرافى, انساب, علوم قرآن, كلام, فقه و حديث بوده است. شيخ طوسى او را با عنوان عالم متكلم ياد كرده است. همانگونه كه خ واهيم ديد, ياقوت حموى از برخى آثار وى بهره برده و از وى ستايش كرده است. ياقوت درباره او نوشته است: (محمد بن بحر الرهنى ابوالحسين الشيباني… معروف بالفضل والفقه) سپس از قول استادش رشيدالدين نقل كرده كه درباره محمد بن بحر گفته است: او تيزفهم و حافظ بود و هشت هزار حديث را از بر مى خواند. احاديث بيشترى در حفظ داشت و به دنبال احا ديث غريب بود و عمر طولانى كرد. دانسته است كه كسى كه بدنبال احاديث غريب برود, دروغ هم دارد. من كتاب البدع او را ديدم. چيز منكرى در آن به نظر نيامد. خداوند آگاه است. او عالم به انساب و اخبار مردم بود.78 نيز ياقوت مى نويسد: محمد بن بحر يكى از عالمان اديب بود. او نزد ابن كيسان كتاب سيبويه را خواند. احاديث شيعى زيادى روايت كرده و در مذهب شيعه تأليفاتى دارد.79 علامه حلى نوشته است: من به خط سيد صفى الدين محمد بن معد يافتم كه اين كتاب (كتاب فقهى قلائد) در نزد من در خراسان بود. كتاب بسيار مفيدى بود و غرائبى در آن بود. مجلدى از آن كتاب النكاح بود كه خوب نوشته شده بود. اجزاى پراكنده اى از آن را ديدم كه اجازه كسى كه بر او كتاب خوانده شده بود, وجود داشت.80 جالب كه در نسخه ديگرى از ايضاح, در جايى از عبارت كه آمده كتاب مفيد بود, افزوده شده كه كتاب مقدمات علوم القران او نزد من بود كه كتاب بسيار خوبى بود.81 ابن حجر هم نوشته است: منتجب الدين در تاريخ رى از او ياد كرده و آورده است كه كان قويا فى الادب82. اتهام غلوّ با همه ستايشهايى كه از محمد بن بحر شده, وى را متهم به غلو كرده اند. در نقلى در رجال كشى چنين آمده: حدثنى ابوالحسن (كذا) محمد بن بحر الكرمانى الدهنى (كذا) النرماشيرى, قال وكان من الغلاة الحنقين82 و نيز در همانجا آمده است: محمد بن بحر هذا غال.84 با وجود اين اتهام نجاشى مى نويسد: برخى از اصحاب ما بر آن هستند كه گرايش غلو داشته (فى مذهبه ارتفاع). امام حديث او به درستى نزديك است و من ندانستم كه چرا درباره وى چنين گفته شده است.85 ياقوت همين سخن را از ابن النحاس! نقل كرده است.86 شيخ طوسى درباره محمد بن بحر نوشته است: او متكلم عالم به اخبار بوده جز آن كه متهم به غلو است.87 وى در جاى ديگر او را به تفويض متهم كرده است.88 مى دانيم كه مفوضه در مرتبه اى پايين تر از غلات و در حقيقت از آنها به اعتدلال نزديكتر بودند. علامه حلى هم نوشته است: ابن غضائرى گفته است كه او داراى گرايش غلو است. من اعتقاد به توقف در قبول احاديث وى دارم.89 ابن شهر آشوب نيز او را متكلمى دانسته كه متهم به غلو است.90 منتجب الدين هم اتهام غلو را نقل كرده و نوشته است كه وى: كان قويا فى الادب واللغة .91 ريشه اتهام غلو وى, قاعدتا از ابن غضائرى نشأت گرفته است. با اين حال در ميان رجاليين شهرت يافته و در اين ميان نجاشى از وى دفاع كرده است. به نظر مى رسد كه حتى اگر مسأله اى مطرح باشد, نه غلو بلكه تفويض است كه شيعه معتدل سخت گيرى چون ابن غضائرى همان را نيز غل و مى داند. صدوق از محمد بن بحر نقل كرده كه وى انبياء و ائمه را بر ملائكه ترجيح مى داده است. در نظر برخى از شيعيان معتدل, همين باور مى توانسته سبب اتهام تفويض و يا غلو باشد. از آثار برجاى مانده وى در روايات صدوق و جز آن, هيچ نوع گرايش حلولى يا الوهيتى نسب ت به امامان در كار نيست. وى در دوره غيبت صغرا درست به دوازده امام اعتقاد داشته و در زمره اصحاب شلمغانى و جز آنها نبوده است. اين مسأله از اسامى تأليفات وى بدست خواهد آمد. نجاشى نيز با مراجعه به نقلهاى وى, متوجه سلامت آنها شده و لذا نوشته است كه نمى داند ا تهام غلو از كجا و به چه دليل به وى نسبت داده شده است. با وجود تصريحاتى كه درباره گرايش شيعى وى وجود دارد و نيز اسامى تأليفات وى اين سخن منقول در لسان الميزان كه وى از علماى سنت بوده نامفهوم است.92 آثار رُهنى اشاره شد كه شيخ طوسى نوشته است كه وى در حدود پانصد تأليف و رساله دارد و بسيارى از كتابهاى وى در خراسان موجود است. از جمله كتابهاى وى كتاب الفرق بين الال والامة و كتاب القلائد است.93 ابن شهر آشوب نيز همان مطلب را نوشته و گفته است كه آثار وى در خراسان است. 94 ابن شهر آشوب, فهرست كاملتر از ديگران از آثار وى بدست داده است. در اينجا فهرستى از آثار وى كه در منابع مختلف از آنها نامبرده شده, ارائه مى كنيم: 1. كتاب القلائد. نجاشى نوشته است كه در اين كتاب مسائل اختلافى ميان شيعه و مخالفين مطرح شده است.95 همانطور كه اشاره شد محمد بن معد موسوى از آن كتاب ياد كرده و يادداشت وى در ايضاح الاشتباه علامه حلى آمده است. وى كتاب النكاح و برخى از اجزاء ديگر اين كتاب را ديده است.96 2. كتاب البدع,97 ياقوت از قول استادش رشيدالدين از آن ياد كرده و گفته است كه چيز خلافى در آن نديده است.98 3. كتاب البقاع99 4. كتاب التقوى100 5. كتاب الاتباع وترك المراء فى القران101 6. كتاب البرهان102 7. كتاب الاول والعشرة103 8. كتاب المتعه104 9. الفرق بين الال والامة105 10. البرهان السديد من عون المديد106 11. الطلاق 12. المبسوط فى الصلاة,107 ممكن است اين دو, بخشى از كتاب القلائد بوده باشد. 13. التكليف والتوظيف108 14.اثبات الامامة109 15. الرد على من أنكر الاثنى عشر ومعجزاتهم110 16. كتاب الحجة فى ابطاء القائم عليه السلام111 17. مجلس الرهنى112 18. المساواة والمقابلة113 19. التلخيص والتلخص فى التفسير114 20. المثل والسير والخراج115 21. القواعد116 22. مرج البهاء وروض الضياء117 23. المناسك118 24. نحل العرب. ياقوت نوشته است: از جمله تأليفات وى كتابى است كه نامش را نحل العرب نهاده است. وى در اين كتاب از پراكندگى اعراب در بلاد اسلامى و اين كه كدام يك شيعه, كدام يك خارجى و كدام يك سنى بوده اند ياد كرده است. او از شيعه تمجيد و از ديگران به بدى ياد كرده است. من جزى از اين كتاب را ديدم كه درباره اهل مشرق بويژه اهالى كرمان و سجستان و خراسان و طبرستان بود.119< BR> 25. الدلائل على نحل القبائل. ياقوت مى گويد: محمد بن بحر در نحل العرب گفته است كه كتابى با نام كتاب الدلائل على نحل القبائل نوشته است.120 26. مقدمات علم القران. اين كتاب در دست ابن طاووس بوده و از آن در سعد السعود ص227 و 228 نقل كرده است. مورد نقل شده از كراسه ششم آن كتاب, جزء اول مى باشد. نقل مزبور درباره بى پايگى قراءات سبعه است و اين كه امام على(ع) تنها مرجع تفسير قرآن مى باشد. نقل ديگر ى از آن در ص279ـ281 سعد السعود آمده و در آن به اختلاف قراءات ميان نسخى از قرآن كه توسط عثمان به شهرها فرستاده شده بوده, سخن گفته شده است. در نسخه اى از ايضاح الاشتباه نيز از آن ياد شده است.121 27. الفروق بين الاباطيل والحقوق.122 شيخ صدوق نوشته است: محمد بن بحر رهنى در كتاب معروفش با نام الفروق بين الاباطيل والحقوق كه در معناى مصالحه امام حسن(ع) با معاويه نوشته از سؤال سائلى را در تفسير حديث يوسف بن مازن راسبى در اين معنى و پاسخ آن را آورده است . اين همان نقلى است كه ابوبكر محمد بن حسن… خزيمه آورده… موارد باقى مانده كتاب از نحل العرب كتاب جغرافى وى كه در نوع خود بسيار جالب توجه بوده, كتاب نحل العرب است. اين اثر درباره پراكندگى اعراب در شهرهاى مختلف بوده و بخشى از آن كه به شرق اختصاص داشته در اختيار ياقوت حموى بوده است. وى چند مورد از آن را آورده است. ترتيب كتاب, قاعدتا بر حسب شهرها و مناطق بوده و بدين ترتيب اثرى كاملا نو در جغرافياى انسانى ايران به حساب مى آمده است.123 افزون بر آن, رهنى, به جغرافياى مذهبى نيز توجه داشته و گرايشات مذهبى طوايف عرب را نيز ياد كرده است. در اينجا عين موارد نقل شده از كتاب وى را در معجم البلدان مى آوريم. ***1. معجم البلدان (3/190ـ191):سجستان: قال محمد بن بحر الرهنى: سجستان إحدى بلدان المشرق ولم تزل لقاحاً على الضيم ممتنعة من الهضم منفردة بمحاسن متوحدة بمآثر لم تعرف لغيرها من البلدان ما فى الدنيا سوقة أصح منهم معاملة ولا أقل منهم مخاتلة, ومن شأن سوقة البلدان أنهم إذا باعهم أو اشترى منه م العبد أو الأجير أو الصبى, كان أحب اليهم من أن يشترى منهم الصاحب المحتاط والبالغ العارف وهم بخلاف هذه الصفة, ثم مسارعتهم إلى إغاثة الملهوف ومداركة الضعيف, ثم أمرهم بالمعروف ولو كان فيه جدع الأنف, منها جرير بن عبدالله صاحب أبى عبدالله جعفر بن محمد الباقر , رضى الله عنه, ومنها خليدة السجستانى صاحب تاريخ آل محمد: قال الرهنى: وأجلّ من هذا كله أنه لُعِن على بن أبى طالب رضى الله عنه على منابر الشرق والغرب ولم يلعن على منبرها الامرة وامتنعوا على بنى امية حتى زادوا فى عهدهم أن لايلعن على منبرهم أحد ولايصطادوا ف ى بلدهم قنفذ ولاسلحفاة وأى شرف أعظم من امتناعهم من لعن أخى رسول الله صلى الله عليه واله وسلم, على منبرهم وهو يُلعن على منابر الحَرَمين مكة والمدينة. 2. معجم البلدان (2/198): جيرفت: وقال الرهنى: وبجيرفت ناس من الأزد ثم من المهالبة منهم محمد بن هارون النسابة أعلم خلق الله تعالى بأنساب الناس وأيامهم, قال: ورأيته شيخاً هِمّاً طاعناً فى السن, وكان أعلم من رأيت بنسب نزار واليمن, وكان مُفرِطاً فى التشيع وكان له ابنان عبدالله وعبدال عزيز, فنظر عبدالعزيز فى الطب فحسن عمله فيه وألطف النظر من غير تقليد وألّف فيه تأليف. 3. معجم البلدان (3/296): سيرجان: قال الرهنى: منها حرب بن إسماعيل, لقى أحمد بن حنبل وصحبه, وله مؤلفات فى الفقه, منها كتاب السنة والجماعة قال: شتم فيه أهل الصلاة وقد نقضه عليه أبوالقاسم عبدالله بن أحمد بن محمود الكعبى البلخى. 4. معجم البلدان (1/59): الابارق: قال ياقوت: غير مضاف, عَلَم لموضع بكرمان, عن محمد بن بحر الدهنى الكرمانى. 5. معجم البلدان (2/421): داررزين: قال ياقوت: من نواحى سجستان, وقال الرهنى: من نواحى كرمان. 6. معجم البلدان (2/345): الخبيص: قال الرهنى: ويكتنف جانبى كرمان, عرضان القُفص من جانب البحر وخبيص من جانب البرّ وخبيص طرف بلاد فهلو وقد مسخ الله لسانهم وغير بلادهم وبناحيتها خبق وببق. 7. معجم البلدان (5/396): هرات: قال الرهنى: إن مدينتها بنية للإسكندر وذلك أنه لما دخل الشرق ومر بها الى الصين وكان من عادته أن يكلف أهل كل بلد ببناء مدينة تحصنهم من الأعداء فيقدرها ويهندسها لهم وأنه أُعلم أن فى أهل هرات شِماساً وقلة قبول فاحتال عليهم وأمرهم أن يبنوا مدينة ويحكموا أساسها ثم خط لهم طولها وعرضها وسمك حيطانها وعدد أبراجها وأبوابها واشترط لهم أن يوفيهم أجورهم وغراماتهم عند عوده من ناحية الصين فلما رجع من الصين ونظر إلى ما بنوه عابه وأظهر كراهيته وقال: ما أمرتكم أن تبنوا هكذا, فرد عليهم بناءهم عليهم بالعيب ولم يعطهم ش يئا. 8. معجم البلدان (5/285): نسا: قال الرهنى: نسا من رساتيق بمّ كرمان. 9. معجم البلدان (ج4, ص 431): القفس:… قال الرهنى: القفس جبل من جبال كرمان مما يلى البحر و سكانه من اليمانية ثم من الازدبن الغوث ثم من ولد سليمة بن مالك بن فهم, و ولده لم يكونوا في جزيرة العرب على دين العرب للاعتراف بالمعاد و الإقرار بالبعث و لا كانوا مع ذلك على دينهم في عبادة طواغيتهم التي كانوا يعبدونها من الأوثان و الأصنام ثم انتقلوا إلى عبادة النيران فلم يعبدوها أيضاً عندهم و في قدرتهم, ثم فُتحت كرمان على عهد عثمان بن عفان, رضي الله عنه, فلم يظهر لأحذ منهم من ذلك الزمان إلى هذا الزمان ما يوجب لهم اسم نحلة و عقد و لا اسم ذمة و عهد, و لم يكن في جبالهم التي هي مأواهم بيت نار و لا فُهرُ يهود و لا بيعة نصارى و لا مصلّى مسلم إلا ما عساه بناه في جبالهم الغزاة لهم, و أخبرني مخبر أنه أخرج من جبالهم الأصنام الكثيرة و لم أتحققه, قال الرُّهنى: و إني وجدت الرحمة في الإنسان و إن تفاوت أهلها فيها فليس أحد منهم يعرى من شيء منها فكأنها خارجة من الحدود التي يميز بها الإنسان من جميع الحيوان كالعقل و النطق اللذين جُعلا سبباً للأمر و الزجر و لأن الرحمة و إن كانت من نتائج قلب ذي الرحمة و لذلك في هذه الخلة التي كأنها في الإنسان صفَة لازمة كالضحك فلم أجد في القفس منها قليلاً و لا كثيراً, فلو أخرجناهم بذلك عن حد من حدود الإنسان لكان جائزاً و لو جعلناهم من جنس ما يُضاد و يرمى لا من جنس ما يُغزى و يُدعى و يؤمُر و يُنهى إذا ما كان على ما بان لنا و ظهر و انكشف و شهر أنه لم يصلح إلى سياسة سائس و لا دعوة داع و هداية هاد و لم يعلق بقلوبهم ما يعلق بقلوب من هو مختار للخير و الشر و الإيماپانوشتها 1. تاريخ التراث العربى, التدوين التاريخى, ص231. 2. در واقع, بخش چاپ شده به عربى كه در قم نيز افست شده, تنها تا قرن چهارم هجرى را شامل مى شود. 3. كنيه ابوعلى براى خالد در نجاشى, ص428 ياد شده است. (در همه موارد از رجال نجاشى, با تصحيح آيت الله آقا موسى زنجانى استفاده كرده ايم) نيز نك: رجال شيخ طوسى, ص462. 4. رجال النجاشى, ص76ـ77. 5. نيز نك: رجال شيخ طوسى, ص462. 6.رجال النجاشى, ص335. 7. رجال شيخ طوس, ص426. 8.رجال النجاشى, ص335. 9. قاموسال الرجال, ج1, ص591 (قم, انتشارات اسلامى) 10. همانجا, ج1, ص45. 11. معجم البلدان, ذيل مدخل برقة. 12. المشتر وضعا والمختلف صقعا, ترجمه پروين گنابادى, ص34. 13. معجم الادباء, ج5, ص55 (كان من اهل آبة, من ناحية برقة). (چاپ دارالفكر). 14. الانساب الى البلدان, ابومحمد عبدالله بن احمد عدنى يمانى (م947), نسخه عكسى شماره 90 كتابخانه مرعشى, مدخل برقه. 15.كمره! 16. تاريخ قم, ص22 (تصحيح سيد جلال الدين طهرانى, تهران, طوس). 17. همانجا, ص264. 18. معجم الادباء, ج4, ص133ـ 135. 19. همانجا, ج3, ص103ـ104. 20. تذكرة الحفاظ 2/569; الحافظ العالم ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن عبدالرحيم بن سعيد الزهرى مولاهم… حدث بالمغازي… انما عرف بالبرقى لانهم كانوا يتجرون الى برقه. مات سنة 249. و در ص570: احمد بن عبدالله ابوبكر بن البرقى سمع من عمرو بن سلمة وطبقة كأخيه وله مصنف فى معرفة الصحابة (م270). 21. اين احتمال را استاد سيد مهدى روحانى شفاها مطرح فرمودند. رودخانه بيرقون, آب روستاى وشنوه را تأمين مى كند. در اين باره نك: راهنماى جغرافياى تاريخى قم, به كوشش حسين مدرسى طباطبائ, ص27, 132. 22. الانساب, (بيروت, دارالكتب العلمية, 1408) ج5, ص324. 23. الانساب, ج1, ص325. 24. رجال شيخ طوسى, ص437. 25. همانجا, ص447, فهرست شيخ طوسى, ص145. 26. رجال شيخ طوسى, ص443. 27. رجال كشى, ص129. 28. همانجا, ص129. 29. رجال شيخ طوسى, ص360. 30. همانجا, ص99. 31. بحارالانوار, ج2, ص154. 32. همانجا, ج2, ص233. 33. همانجا, ج3, ص221. 34. الغدير, ج4, ص140. 35. رجال النجاش, ص335. 36. معجم الادباء, ج3, ص102ـ103. اين عبارت را مصحح جمهرة النسب (تحقيق عبدالستار احمد فراح, كويت, 1403) در ج1, ص221 در پاورقى آورده است. عبارت نقل شده چنين است: حدثنى ابن حبيب, قال: أخبرنى ابوعبدالله البرقى كذا وكذا وكان أعلم اهل قم بنسبهم (الاشاعره) ثم ذكر قوما من الاشعريين يسكنون قم و لهم عدد كبير فلعله منهم. 37. صاحب روضات, از قول سيد صدرالدين موسى نقل كرده است كه ابن فارس لغوى و نيز ابوالفضل عباس بن محمد نحوى از شاگردان احمد برقى بوده اند. علامه روضاتى شارح محترم روضات, نوشته اند كه ذهبى تاريخ درگذشت ابن فارس را 395 در رى دانسته است. در اين صورت او نمى توان د شاگرد برقى بوده باشد. اما ابوالعباس نحوى معروف به عرام مى توانسته شاگرد برقى باشد. اين عرام از مشايخ صاحب بن عباد بوده است. (نك: روضات الجنات, ج1, ص105, تصحيح و شرح از علامه سيد محمد على روضاتى, (اصفهان, 1341ش). 38. معجم الادباء, ج3, ص102ـ102 و نك: معجم البلدان, ذيل مدخل برقه. 39. لسان الميزان, ج1, ص396 (بيروت, دار احياء التراث العربى, 1995). 40. رجال القهپايى, ج2, ص138; (الفوائد الرجالية) يا رجال السيد بحر العلوم, ج1, ص339. 41. نك: قاموس الرجال, ج1, ص590. 42. رجال النجاشى, ص353. 43. همانجا, ص261. 44. همانجا, ص353. 45. همانجا, ص291. 46. همانجا, ص97. 47. روضات الجنات, ج1, ص105, تصحيح و شرح از علامه سيد محمد على روضاتى, (اصفهان, 1341ش). 48. تاريخ قم, ص145, 200, 236, 237. 49. رجال النجاشى, ص338ـ339. ممكن است مقصود كسى باشد كه به نوعى شاگرد و در خدمت وى بوده است. شايد هم مقصود آن باشد كه بعد از وى, خانه او را خريده و در اختيار او بوده است. احتمال اخير از آيت الله استاد شبيرى است. 50. به كوشش سيد مهدى رجايى, قم, مجمع اهل البيت عليهم السلام. 51. ذريعه, ج10, ص99ـ100. 52. قاموس الرجال, ج1, ص45. 53. در ضمن افزودند كه نسخه اى كه نسخه هاى متأخر از آن گرفته شده, گرفتار بهم ريختگى اوراق شده بوده و در نسخه هاى بعدى و نيز نسخه چاپى (كه همراه رجال ابن داود است) نام حدود دويست نفر از اصحاب امام رضا(ع) در رديف اصحاب امام كاظم(ع) آمده است. 54. در كشف الظنون ج1, ص342 آمده: التبيان فى احوال البلدان لاحمد بن ابى عبدالله. 55. فهرست شيخ طوسى, ص132. 56. رجال النجاشى, ص355. آيا از اين عبارت به درستى مى توان دريافت كه وى به دنبال كتابى در جغرافى بوده يا كتابى در حديث؟ ممكن است مقصود كتابى باشد كه احاديث مربوط به شهرها در آن آمده است. در اين صورت بايد كتاب التبيان فى اخيار البلدان او را چيزى جز كتاب ال بلدان و السماحة دانست كه براساس آنچه از گفته حميرى مستفاد مى شود بايد كتابى در حديث بوده باشد. 57. مروج الذهب, ج1, ص13 (تصحيح محمد محيى الدين عبدالحميد). 58. كتابشناسى آثار مربوط به قم, ص18 (قم, 1353). 59. كتابشناسى آثار مربوط به قم, ص18.60. رجال كشى, ص147. 61. همانجا. 62. رجال النجاشى, ص384, ش1044. 63. معجم الادباء, ج18, ص31. 64. ايضاح الاشتباه, ص290 (قم, انتشارات اسلامى, 1411ق). 65. الوافى بالوفيات, ج2, ص244. 66. لسان الميزان, ج5, ص736. 67. معجم الادباء, ج18, ص32. 68. نك: مع, ج18, ص31ـ32. 69. لسان الميزان,ج5, ص736. 70. رجال النجاشى, ص384. 71. النابس, ص20; ونك: مشيخة النجاشى, ص106. 72. لسان الميزان, ج5, ص79. 73. همانجا, ص736. 74. ذريعه, ج5, ص44. 75. رجال النجاشى, ص266, ش691. 76. فهرست شيخ طوسى, ص132. 77. نك: معالم العلماء, ص96. 78. معجم الادباء, ج18, ص32. 79. معجم البلدان, ذيل عنوان رهنه. 80. ايضاح الاشتباه, ص290. 81.همانجا,پاورقى3. 82. لسان الميزان, ج5, ص736. 83. الحنق بالفتح والكسر: المغتاظ السمن. 84. رجال كشى, ص147ـ 148, ش235. 85. رجال النجاشى, ص384, ش1044. 86. معجم الادباء, ج18, ص31. 87. فهرست شيخ طوسى, ص132. 88. رجال شيخ طوسى, ص510. 89. رجال العلامه, ص252. 90. معالم العلماء, ص96. 91. لسان الميزان, ج5, ص736. 92. همانجا, ج5, ص79. 93. فهرست شيخ طوسى, ص132. 94. معالم العلماء, ص96. 95. رجال النجاشى, ص384, ش1044. 96. ايضاح الاشتباه, ص290. 97. رجال النجاشى, ص384, ش1044; الوافى بالوفيات, ج2, ص244; ذريعه, ج3, ص70. 98. معجم الادباء, ج18, ص32. 99. رجال النجاشى, ص384, ش1044; ذريعه, ج3, ص138. 100. رجال النجاشى, ص384, ش1044; ذريعه, ج4, ص393. 101. رجال النجاشى, ص384, ش1044; ذريعه, ج1, ص80. 102. رجال النجاشى, ص384, ش1044; ذريعه, ج3, ص91. 103. رجال النجاشى, ص384, ش1044; ذريعه, ج2, ص481. 104. رجال النجاشى, ص384, ش1044; ذرعه, ج19, ص66. 105. فهرست شيخ طوسى, ص132; معالم العلماء, ص96. 106. معالم العلماء, ص96. 107. همانجا, ص96. 108. همانجا, ص96 و نك: معالم العلماء, تصحيح عباس اقبال, ص86. 109. همانجا, ص96. 110. همانجا. 111. همانجا, ص96. در چاپ اقبال از معالم (ص86) از اين كتاب, به عنوان كتابى مستقل ياد نشده, بلكه به عنوان جزئى از كتاب الرد على من أنكر گزارش شده است. 112. همانجا, ص96. 113. همانجا. 114. همانجا, ص96; ذريعه, ج4, ص419. 115. همانجا, ص96. 116. همانجا. 117. همانجا. 118. همانجا. 119. معجم الادباء, ج18, ص31; و نك: الوافى بالوفيات, ج2, ص244; ذريعه, ج24, ص83. 120. معجم الادباء, ج18, ص31ـ33; الوافى بالوفيات, ج2, ص244; ذريعه, ج8, ص238, ج10, ص143. 121. ايضاح الاشتباه, ص290. اين نقل در پاورقى از نسخه اى ديگر از ايضاح نقل شده است. 122. معالم العلماء, ص116; علل الشرائع, ج1, ص200; بحارالانوار, ج44, ص2 عنه. 123. نظير اين اثر, در دوره معاصر, اثرى است با عنوان امتداد العرب فى صدر الاسلام از احمد صالح العلى. البته يعقوبى هم در البلدان خود فهرست وار به سكونت اعراب در شهرها اشاره كرده است. 124. معجم الادباء, ج18, ص31ـ33. 125. الانساب, ج5, ص267. 126. نك: ساوه نامه, (مجموعه مقالات, ساوه, 1369), ص74. 127. در نسخه چاپى: الالى! 128. معجم البلدان, بيروت, دارالكتب العلمية. 129. معجم الادباء, تصحيح احسان عباس, بيروت, دارالغرب الاسلامى, 1993. 130. تصحيح مصطفى جواد, به كوشش محمد الكاظم, تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد, 1416. 131. درباره نام مؤلف اين كتاب, نك: تاريخنگاران ايران, (پرويز اذكائى, تهران, 1373) ج1, ص229ـ 238. 132. در اصل: بوسعيد آبى. 133. بندى از اين نقل در سير اعلام النبلاء, ج17, ص21 آمده است. 134. ابن فُوَطى از كتاب الجمع المبارك نقل كرده است كه وى در سال 600 اجازه اى صادر كرده است. مجمع الاداب فى معجم الالقاب, ج5, ص514. در آنجا دو بيت شعر هم از او آورده است. 135. قم, مدرسة الامام المهدى(ع), 1408. 136. وكان يسود تاريخا كبيرا للرى فلم يقض له نقله الى البياض وأظن ان مسودته قد ضاعت بموته. 137. الفهرست, ص8 ـ11. 138. نك: الفهرست, ص12ـ16. 139. در اصل به اشتباه ابوجعفر. 140. در اصل به اشتباه: ابوجعفر. 141. صحفى به معناى كسى كه حديث را از حفظ ندارد و تنها از روى كتاب مى خواند. 142. نك: الفهرست, ص15. |
||||
| نام کتاب : آیینه پژوهش نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم جلد : 43 صفحه : 1 | ||||
|
www.eShia.ir