سيرى در الانساب
ذکايى ساوى مرتضى

الانساب. ابى سعد عبدالكريم بن محمّد بن منصور تميمى سمعانى. تحقيق عبداللّه عمر البارودى (بيروت: دارالكتب العلميه, 1408هـ./ 1988م.) 5ج, 520«533«578«518«714ص.
يكى از كتابهاى مهم و ارزنده در زمينه انساب و رجال, (الانساب) تأليف عبدالكريم سمعانى (متوفى: 562هـ.) است. اين كتاب در سالهاى اخير به شكل منقّحى از سوى دارالكتب علميه بيروت با تصحيح و تحقيق استاد عبداللّه عُمر بارودى چاپ و منتشر شده است. پيش از اين نيز در ده جلد در حيدرآباد هند به طبع رسيده بود.
نَسَب شناسى و به اصطلاح شجره نگارى يا (التشجير) در ميان اعراب, داراى سابقه اى ديرين است. در زمان رسول گرامى اسلام(ص) سه تن در ميان اعراب به نسب شناسى مشهور بودند:1 ابوعدّى جبير بن مطعم (متوفى: 59هـ.); مخرمة بن نوفل بن اُهيب (متوفى: 54هـ.); و عقيل بن ابى طالب (متوفى: 65ق.)2
پس از آنها دَغفل بن حَنظلة بن زيد شيبانى (متوفى: 65هـ.) در معرفة الانساب ضرب المثل عرب بود. چنانكه وقتى مى خواستند كسى را به تبحر در نسب شناسى ياد كنند, مى گفتند: (أنسَب مِن دَغفل).3 دغفل كتاب (التشجير) را در انساب اعراب جاهلى تا زمان خود سامان داد. لوفجرن تحقيقات ارزشمندى درباره دغفل منتشر كرده است.4 اين راه همچنان به وسيله تبارشناسان و نسب نگاران بعدى ادامه يافت. خالد بن طليق (متوفى حدود: 166 هـ.), ضحاك بن عثمان (متوفى: 180هـ.), تعيط بن بُكير مُحاربى (متوفى: 190هـ.), أبوالبخترى (متوفى: 200هـ.), ابراهيم بن موسى بن صُدَيق (متوفى حدود: 200هـ.), عُمارة بن قدّاح, و هشام بن محمّد بن سائب كلبى (متوفى: 204هـ.) از اين جمله بودند.5 بخصوص ابن سائب كلبى به نگارش كتابهاى (النسب الكبير) يا (الجمهره)6 و كتاب (انساب البُلدان) و نيز (كتاب الالقاب) تحولى در اين زمينه به وجود آورد. محمّد بن جرير طبرى در آثار خود از كتابهاى ابن كلبى استفاده فراوان برده است. برخى كتابهاى مهم در اين باره كه پس از ابن كلبى نگاشته شدند عبارتند از:
ـ انساب حمير و ملوكها: عبدالملك بن هشام (متوفى: 213هـ.);
ـ انساب الشعرا: ابى جعفر محمّد بن حبيب بغدادى نحوى (متوفى: 245هـ.);
ـ انساب الاشراف بلاذرى (متوفى: على بن أبى طالب 279هـ.);
ـ الانساب: ابى محمّد قاسم بن اصبغ نحوى (متوفى: 340هـ.);
ـ انساب الطالبيين والعلويين القادمين الى المغرب: امير مستنصر باللّه اموى (متوفى: 366هـ.);
ـ نسب عدنان وقحطان: ابى العباس محمّد بن يزيد المبرّد نحوى (متوفى: 285هـ.);
ـ انساب قريش: ابى عبداللّه زبير بن بكار قرشى (256هـ.), همين كتاب را ابى فيد مورَّج بصرى نحوى (متوفى: 374هـ.) تلخيص كرده است;
ـ نسب عبدالشمس: ابوالفرج بن على بن حسين اصفهانى;
ـ نهاية الارب فى معرفة انساب العرب: ابى الجود بقربن راشد;
ـ الاكليل فى انساب حمير و أيام ملوكها: ابى محمّد حسن بن احمد بن يعقوب همدانى يمنى (متوفى: 334هـ.);
ـ اللباب الى معرفة الانساب: ابوالحسن احمد بن محمّد بن ابراهيم اشعرى;
ـ القصد والامم الى انساب العرب والعجم: ابن عبد البر يوسف بن عبداللّه حافظ قرطبى (متوفى: 463هـ.);
ـ ديوان العرب و جوهرة الادب فى ايضاح النسب: محمّد بن احمد بن عبداللّه اسدى سنّابه;
ـ الانساب: ابى محمّد عبداللّه بن على لغمى رشاطى (متوفى: 442هـ.);
ـ الانساب: ابى محمّد عبداللّه بن محمّد معروف بابن سيّد بطليوسى (متوفى: 521هـ.);
ـ الانساب: ابى محمّد حسن بن على معروف به قاضى مهذّب (متوفى: 562هـ.); اين كتاب در حدود بيست جلد است.
ـ عجالة المبتدى در انساب, از زين الدين أبى بكر محمّد بن موسى حازمى همدانى (متوفى: 584هـ.);
ـ تاج الانساب از محمّد بن أسعد حسينى (متوفى: 588ق);
ـ الجوهره فى نسب النبى واصحابه العشرة: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد انبارى (متوفى: 577هـ.);
ـ الشجرة فى الانساب: محمّد بن رضوان (متوفى: 657هـ.);
ـ الانساب: ابن مهمندار يوسف بن ابى المعالى (متوفى: 700هـ.);
ـ نسب القطب النبوى و شريف علوى: شهاب الدين ابى العباس احمد بن على بن ابراهيم بدوى (متوفى: 675هـ.);
ـ بغية ذوى الهمم فى معرفة الانساب العرب والعجم: ملك افضل عباس بن الملك المجاهد (متوفى: 778هـ.);
ـ الانساب: جمال الدين محمّد بن على مُدَهجن قرشى (متوفى: 889هـ.);
در ميان اين همه آثار (الانساب) تأليف عبدالكريم سمعانى از جايگاهى بلند برخوردار است. به طورى كه پس از تأليف, مورد توجّه و اقبال مورّخان و مؤلفان بعدى قرار گرفت و عدّه اى بر آن تقريظ و شرح نوشته, يا آن را تلخيص كردند. از جمله عزالدين ابوالحسن على بن محمّد بن اثير جوزى (متوفى: 630ق.) با تلخيص (الانساب) سمعانى و افزودن برخى استدراكات, كتاب جديدى در سه جلد سامان داد و آن را (اللباب) ناميد. همچنين جلال الدين عبدالرحمن سيوطى (الانساب) را تلخيص كرد و با برخى از اضافات كه از كتابهايى چون (معجم البُلدان) ياقوت حموى استخراج كرده بود در سال 873 هجرى كتاب جديدى را با عنوان (لبّ اللباب) پديد آورد. نيز قاضى قطب الدين محمّد بن محمّد خيضرى شافعى (متوفى: 894هـ.) انساب سمعانى را تلخيص كرد و اضافات و تعليقات ابن اثير, رشاطى و ديگران را هم بر آن افزود و كتاب خود را (الاكتساب) ناميد.7 احوال و آثار سمعانى
عبدالكريم سمعانى در شعبان سال 506 در سمعان متولد شده است. سمعان نام محلى در تميم بوده و نياكان سمعانى بدانجا منسوبند. پدر سمعانى او را در سه سالگى به نيشابور برد. يك سال پس از آن, درگذشت (الانساب, ج3, ص298); و تربيت و تعليم سمعانى به دست عموهايش افتاد. سمعانيان جملگى اهل علم و فضل بودند. عموى بزرگ او ابومحمّد حسن بن ابى المظفر سمعانى, عالِمى زاهد بود و سمعانى جوان كتابهايى چون (الجامع) معمّر بن راشد, (تاريخ) احمد بن سيّار, (امالى) ابى زكريا مزكّى, را نزد او آموخت. همچنين نزد عموى كوچك خود ابوالقاسم احمد بن منصور سمعانى (متوفى: 534هـ.) فقه و حديث را فراگرفت. خواهر سمعانى (امة اللّه حرة) نيز زنى عالم و فاضل بود, و ابى غالب محمّد بن حسن باقلانى بغدادى به او اجازه نقل حديث داده بود. سمعانى نزد او نيز احاديث و حكايات فراوان آموخت (ج3, ص301).
از ديگر استادان وى كه خود از او ياد كرده است, ابى شجاع عمر بن ابى الحسن بسطامى است (ج1, ص19); و او همان كسى است كه سمعانى را به تحقيق و نگارش (الانساب) تشويق كرده است.
غير از اينها, سمعانى محضر استادان بسيارى را درك كرده است. او به خاطر تحقيق و استماع حديث, رنج سفرهاى فراوان را بر خود هموار كرده و به شهرهاى اصفهان, خراسان, همدان, ماوراءالنهر, عراق, حجاز, شام, طبرستان و بيت المقدس بارها سفر كرده است. ابن نجّار نوشته است كه وى از هفت هزار شيخ, حديث شنيده است. سمعانى جز (الانساب) كتابهاى ديگرى نيز نوشته است. اسامى برخى از كتابهاى او اينهاست: الاسفار عن الاسفار (ج1, ص363); النزوع عن الاوطان والنزاع الى الاخوان (ج1, ص363); ادب الاملاء والاستملاء (ج1, ص393); الذيل على تاريخ بغداد خطيب; تاريخ مرو; ادب الطلب; معجم البُلدان; معجم الشيوخ; تحفه المسافر; الهدايه; عزالعزلة; الادب واستعمال الحسب; المناسك; الدعوات; الدعوات النبويه; غسل اليدين; افانين البساتين; دخول الحمام; صلاة التسبيح; التحايا; تحفه العيد; فضل الديك; الرسائل والوسائل; صوم البيض; سلوة الاحباب; التحبير فى المعجم الكبير; فرط الغرام الى ساكنى الشام; مقام العلماء بين يدى الامراء; و بسيارى ديگر.
امّا مشهورترين كتاب سمعانى همين (الانساب) اوست كه به تشويق استادش ابى شجاع عمر بن ابى الحسن بسطامى در روز جمعه سال 505 قمرى در سمرقند شروع به تأليف آن كرده است (ج1, ص19). روش شناسى الانساب
سمعانى در مقدمه (الانساب) روش خود را در نگارش آن چنين گفته است: (كتاب من براساس ترتيب الفبايى نام شهرها, قبيله ها يا قريه ها تنظيم شده است. آنگاه در زير نام هر شهر يا قريه يا قبيله, سعى كرده ام نام رجال و علماى آنها را همراه با مختصرى از شرح حال و سيره او بنگارم. به دنبال نام رجال, اطلاعات ديگرى از اين دست داده شده است: تاريخ و محلّ تولد و وفات, استادان او, كسانى كه از ايشان روايت شنيده است, نام تأليفات, نوع تخصص و برخى موارد ديگر. در بيان برخى حكايات كه از راويان شنيده ام اختصار را رعايت كرده و اسناد آنها را حذف كردم. در ترتيب الفبايى نام شهرها, علاوه بر حرف اوّل, حرف دوم و سوم تا آخر نيز لحاظ شده است. به اين ترتيب از الف ممدوده آغاز كردم. مثلاً مدخل (الآبرى) (منسوب به قريه اى از سجستان) را در (باب الالفين) پس از مدخل (الآبجى) آوردم (ج1, ص56). در باب (الالف والباء) (ج1, ص69) مدخلهاى اباحتى, ابّار, اباضى, اباوردى, الابح, ابذوى, ابردى, ابرص و… تا آخر به همين ترتيب فهرست شده اند.) (ج1, ص19).
سمعانى در ابتداى جلد اول به ذكر رواياتى از رسول گرامى اسلام(ص) در فضيلت علم انساب پرداخته است و در فصلى با عنوان (فى الحث على تعلّم الانساب و معرفتها) (ج1, ص19) روايت مشهور (تعلموا من أنسابكم ما تعلمون به ارحاكم…) را با عبارات و اسناد مختلف و مفصل نقل كرده است. سپس براى تيمن و تبرّك, فصلى را با عنوان (فى نسب رسول اللّه(ص) در آغاز كتاب آورده است (ج1, ص24). تيمناً عبارتى از اين فصل نقل مى شود: (عن ابن عباس رضى اللّه عنه قال: سمعتُ رسول اللّه يقول: اَنا محمّد بن عبداللّه بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصى بن كلاب بن مرة بن كعب بن لؤى بن غالب بن فهر بن مالك بن النضر بن كنانة بن خزيمة بن مدركة بن الياس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان بن أدبن أدد بن الهميسع بن عابر بن صلح بن نبت بن اسماعيل بن ابراهيم بن ازر و هو تارح بن ناحور بن شاروغ بن فالغ بن عابر و هو هود النبى (ص) ابن شالخ بن ارفخشذ بن سام بن نوح بن لمك بن متوشلخ بن اخنوخ و هو ادريس بن برد بن قينان بن انوش بن شيث بن آدم صلوات اللّه على الانبياء اجمعين.) (ج1, ص24ـ25).
سمعانى پس از بيان نسب رسول اللّه, به ذكر نسب بنى هاشم (ج1, ص26) و بعد از آن به ذكر نسب قريش (ج1, ص27) سپس به ذكر نسب عرب (ج1, ص28) و قبايل مضر, قحطان, كهلان, سباء, قضاعه و برخى قبايل ديگر پرداخته (ج1, ص30ـ 55) و سپس (باب الالفين) را آغاز كرده است. منابع (الانساب)
همان طور كه پيشتر گفته شد, سمعانى مسافرتهاى فراوانى به شهرها, روستاها و سرزمينهاى مختلف كرده و با عالمان و محدثان بسيارى ديدار و گفتگو كرده است و سپس با تنظيم ديده ها و شنيده هاى خود, قسمت اعظم كتاب (الانساب) را سامان داده است. مثلاً در جايى نوشته (كَتَبتُ عنه من حفظه) (ج3, ص6); به سخن ديگر, بيشتر منابع الانساب به صورت شفاهى بوده است. به علاوه اينكه سمعانى از منابع كتبى فراوان ديگرى هم كه در دست داشته سود جسته است. برخى از اين منابع عبارتند از:
ـ تاريخ نيشابور: حاكم ابو عبداللّه حافظ نيشابورى (ج1, ص297 و 337), (ج2, ص525); سمعانى از اين اثر بيش از منابع ديگر بهره برده و در سراسر فصلهاى مختلف الانساب, بارها به آن ارجاع داده يا از آن روايت كرده است.
ـ الاكمال: ابوالحسن بن ماكولا (ج1, ص286ـ435);
ـ تاريخ بغداد: خطيب بغدادى (ج3, ص57 ـ 58), (ج5, ص25);
ـ تاريخ اصفهان: حافظ ابو زكريا يحيى بن ابى عمرو بن مُنده, معروف به ابن مُنده (ج1, ص322);
ـ تاريخ بخارا: از ابوبكر منصور برسخى (ج1, ص322);
ـ تاريخ جرجان: حمزة بن يوسف سهمى (ج1, ص324);
ـ تاريخ اصفهان: حافظ ابو نعيم احمد بن عبداللّه اصفهانى (ج1, ص299);
ـ تاريخ احمد بن سيار (ج1, ص305);
ـ تاريخ بخارا: ابو عبداللّه محمّد بن احمد بن سليمان غنجار بخارى (ج1, ص293);
ـ تاريخ فارس: ابو عبداللّه بن محمّد بن عبدالعزيز شيرازى (ج3, ص30);
ـ تاريخ مدينه سمرقند: (ج1, ص278) از ابو سعد الادريسى (متوفى قبل از 340ق.);
ـ طبقات الهمذانيين: حافظ صالح بن احمد (ج2, ص531);
ـ مفاخر خراسان: ابوالقاسم عبد اللّه بن احمد بن محمود بلخى (ج3, ص33), (ج4, ص34);
ـ كتاب الثقات: ابوحاتم محمّد بن حبّان بُستى (ج1, ص315), (ج3, ص11);
ـ معجم الشيوخ: عبدالعزيز نَخشَبى (ج2, ص405), (ج3, ص27);
ـ معجم الصغير: طبرانى (ج2, ص528);
ـ كتاب العلم: حافظ ابونعيم اصفهانى (ج1, ص20);
ـ سنن: ابى داوود سجستانى (ج1, ص329, ج2, ص6);
ـ تاريخ المصريين: ابوسعيد بن يونس (ج1, ص344);
ـ الالقاب: ابى كلبى (ج1, ص308), (ج3, ص7);
ـ الصحيح: ابوالفتح بن ابى الفوارس (ج1, ص308);
ـ تاريخ بغداد: احمد بن على بن ثابت (ج1, ص298);
ـ المضافات: ابوكامل بصيرى (ج1, ص325), (ج2, ص6), (ج4, ص23);
ـ صحيح بخارى: (ج1, ص331);
ـ صحيح مسلم: (ج4, ص48), (ج5, ص67);
ـ كتاب ابى زرعه سنجى (ج1, ص294);
ـ معجم الشيوخ: ابوالقاسم هبة اللّه بن عبد الوارث شيرازى (ج5, ص41);
ـ الجرح والتعديل: ابن ابى حاتم رازى (ج3, ص396);
ـ كتاب الالقاب: ابوالفضل فلكى (ج5, ص68);
ـ كتاب ابوالحسن على بن عُمر دار قطنى (ج1, ص307);
ـ الاغانى: ابوالفرج اصفهانى (ج3, ص137);
ـ كتاب الانساب: ابوالفضل محمّد بن طاهر مقدسى (ج1, ص376);
ـ كتاب الكُنى: مسلم بن حجّاج (ج1, ص367);
ـ تاريخ نَسَف: ابوالعباس مستغفرى (ج5, ص22و27);
.*.
سمعانى به مذهب اهل سنّت اعتقاد دارد و از ميان ائمه چهارگانه اهل سنّت بيشتر به شافعى (ج3, ص378ـ380) و احمد بن حنبل (ج2, ص277ـ279) گرايش دارد. وى در لابه لاى نوشته هاى الانساب گاه به گاه عقايد خود را آشكار كرده و بر مبناى آنها درباره محدثان و راويان شيعه اظهار نظر كرده است. مثلاً در جايى, همعقيده با ابوحاتم بن حبان بُستى مؤلف (الثقات) گفته است: (جعفر بن سليمان ضبعى يكى از ثُقات و راويان معتبر است. تنها عيب او ميل و ارادتش به اهل بيت [عليهم السلام] است. (كان جعفر بن سليمان (ضَبعى) من الثقات المتقنين فى الروايات غير انّه كان ينتحل الميل الى اهل البيت) (ج4, ص9). سمعانى در ادامه افزوده: (ائمه حديث ما اجماع دارند اگر راوى صادق و متقنى اهل (بدعت)! بود لكن عقايد خود را تبليغ و اظهار نمى كرد شنيدن و حجّت گرفتن اخبار او جايز است, در غير اين صورت و حتى در صورت (ثقه) بودن, احتجاج به اخبار و احاديثى كه نقل كرده پايه اى ندارد و درست نيست. به همين خاطر ما حديث اهل بدعت را يكسره طرد مى كنيم) (ج4, ص9). در جايى ديگر ضمن ذكر ابو عبدالرحمن محمّد بن فضيل بن غزوان بن جرير ضبّى كوفى (متوفى: 195هـ.) با اينكه نوشته احمد بن حنبل از او حديث و روايت نقل كرده است امّا با كنايه افزوده: (كان يغلو فى التّشيّع) (ج4, ص11); يعنى در تشيع غلوّ مى كرد!
سمعانى گاهى به جاى نقد علمى انديشه هاى اهل تشيع, يكسره آنها را تكفير مى كند و اين روش از هر كه باشد ـ خواه شيعه خواه سنّى ـ ناپسند و غير علمى است. درباره جاروديه نوشته است: (وأما الجاروديه ففرقة من الزيدية من الشيعة وَهم اصحاب أبى الجارود نسبوا اليه, زعموا انّ النبيّ(ص) نَصَّ على اِمامت عليّ بالوصف دون التسميه و (أن الناس كفروا بتركهم الاقتداء به بعد النبى ـ صلى اللّه عليه وسلّم ـ), ثم بعده الحسن, ثم الحسين, ثم إنّ الامامة شورى فى ولدهما فَمَن خرج منهم داعياً الى سبيل ربّه وكان عالماً فاضلاً فهو الإمام. وهؤلاء انّما اكفرناهم بقولهم بتكفير الصحابة….) (ج2, ص9). يعنى: (جاروديه فرقه اى از زيديه (شعبه اى از تشيّع) و منسوب به ابى الجارود هستند. آنها معتقدند پيامبر(ص) از راه توصيف به امامت على[ع] تصريح كرده با اينكه نام او را نبرده است. و مردمى كه پس از پيامبر اقتدا به على را ترك گفتند كافر شدند. (و معتقدند پس از على حسن و حسين امام هستند و امامت پس از آنها در ميان فرزندان آنها شورايى است. و بعد از آنها از ميان مردم كسى كه مردم را به خدا بخواند و عالم فاضل باشد مى تواند امام باشد. امّا ما آنها را تكفير مى كنيم به خاطر اينكه صحابه را تكفير كردند.)
در جاى ديگر نوشته است: (ابوزكريا يحيى بن ابى عمر بن مُنده در تاريخ اصفهان از عبدالرحمن بن عبداللّه بن مُنده نقل كرده كه داشتم از عبداللّه بن محمّد بن عقيل باوَردى دو جزء از حديثى را از احمد بن سلمان مى نوشتم كه به من گفت: مَن لَم يكن على مذهب الاعتزال فليس بمسلم) وقتى اين سخن را از او شنيدم نوشتن جزء دوم حديث را ترك كردم) (ج1, ص274). در مدخل بَدائى نوشته است: (هذه النسبة الى البدائية وَ هُم جماعة من غلاة الروافض وهم الذين اجازوا البداء على اللّه عزّوجل وَزعَمُوا انه يريد الشىء ثم يبدوله, و اوّل ظهور هذا القول من جهة المختار بن أبى عبيد الثقفى الذى غلب على الكوفة واعمالها وقتل قَتَلة الحسين رضى اللّه عنه, وقيل ان المختار أخذ هذا القول عن مولى على رضى اللّه عنه يقال له كيسان, و فى اجاز البدء على اللّه تعالى اجازة النّدم عليه و هذا كفر.) يعنى: (بدائى منسوب به بدائيه است. آنها گروهى از رافضيان (شيعيان) بودند كه معتقد به (بداء) بر خداى تعالى بودند. اينها مى پندارند كه خداوند, نخست چيزى را اراده كرده سپس انجام آن را آغاز مى كند. و اولين كسى كه اين عقيده را اظهار كرد مختار بن ابى عبيد ثقفى بود و او همان است كه كوفه را فتح كرد و قاتلان حسين رضى اللّه عنه را كشت. هم چنين گفته شده كه مختار ثقفى اين قول را از مولى على رضى الله عنه اقتباس كرده است!!… و جواز بداء بر خداى تعالى ملازم با پشيمانى بر آن است, كه كفر مى باشد!!) (ج1, ص295).
امثال اين موارد در جاهاى مختلف (الانساب) به چشم مى خورد و نقد و بررسى آنها در حوصله اين مقاله نيست. برخى از امتيازات (الانساب)
يكى از فوايد (الانساب) ذكر نام كتابهايى است كه غالباً در منابع ديگر ذكر نشده است. زيرا همان طور كه گفته شد, سمعانى براى نگارش اين كتاب سفرهاى فراوانى به نقاط مختلف دنيا كرده و كتابهاى بسيارى را ديده يا شنيده كه ذكر نام آنها در تأليفات ديگر ـ از اين دست ـ كم سابقه يا بى سابقه بوده است. اين كتابها اعم از تفاسير, كتابهاى علوم قرآنى, ادبى, عرفانى تاريخى, سفرنامه ها و دواوين شعر است. اكثر اين كتابها امروز در دست نيستند و در منابع كتابشناختى ديگر هم ذكرى از آنها نيست. براى نمونه, نام برخى كتابها را كه از (الانساب) استخراج شده است ذكر مى كنيم: الف. علوم قرآنى
ـ التفسير للقرآن: ابوزكريا يحيى بن جعفر بن اعين ازدى بيكندى بكبرنى (ج1, ص383);
ـ تفسير قرآن: ابوعلى حسين بن فضل بجلى بغدادى, ساكن نيشابور (ج1, ص285);
ـ كتاب عدد آى القرآن واختلاف فيه: ابوبكر محمّد بن خلف بن جَيّان بن صدقه بن زياد صبيّ (متوفى: 306هـ.), (ج4, ص11);
ـ كتاب كبير فى القراآت: ابو جعفر محمّد بن سعدان نحوى ضرير (متوفى: 231هـ.), (ج4, ص16);
ـ تفسير قرآن: عبدالرزاق بن همام (ج5, ص45);
ـ تفسير: ابن عينيه (ج2, ص524);
ـ تفسير: ابومسعود بجلى (ج3, ص135);
ـ تفسير: محمّد بن ابى ابكر مقدمى (ج1, ص270);
ـ تفسير: ثعالبى (ج4, ص31);
ـ تفسير: ابوالعباس وليد بن ابان بن بونه اصفهانى (متوفى: 310هـ.), (ج1, ص416);
ـ احكام القرآن: از ابى الحسن عبّاد بن عباس طالقانى پدر صاحب بن عباد وزير. سمعانى در باره اين كتاب نوشته: (ينصر فيه مذهب الاعتزال) (ج4, ص30);
ـ تفسير: ابومحمد مكيّ بن عبدالرزاق كشيهنى (ج1, ص270);
ـ تفسير: ابومسعود سهل بن عثمان بن فارس عسگرى (متوفى: 230ق.), (ج4, ص194);
ـ قراآت القرآن: ابونصر منصور بن محمّد مقرئ عراقى (متوفى: 450ق.), (ج4, ص176);
ـ غريب القرآن: محمّد بن عزيز سجستانى معروف به عُزَيرى (ج4, ص188);
ـ تفسير: عبد بن حميد كَشّى (ج4, ص127);
ـ اخبار القرآن: به روايت ابى عبد الرحمن بن ابى ليث از عبد بن عابد (ج4, ص126);
ـ احكام القرآن: محمّد بن الازهر (ج4, ص128);
ـ تفسير: ابواسحاق ابراهيم بن معقل بن حجّاج بن خدّاش سانجَنى نَسَفى (متوفى: 295ق.), (ج3, ص204);
ـ تفسير: ابامحمّد اسماعيل بن عبدالرحمن سُدّى (ج3, ص239);
ـ المدخل فى التفسير: ابوالحسن بن ابى الحسين قطّان شاماتى (ج3, ص385); ب. كلام
ـ مقالات المعتزله: ابوعلى محمّد بن عبدالوهاب جبايى (متوفى: 303ق.), (ج2, ص17);
ـ رد على اهل السنة: ابوعلى محمّد بن عبدالوهاب جبايى (ج2, ص17);
ـ كتاب العقل: ابوسليمان داوود بن محبّر بن قحذم بن سليمان بن ذكوان طالبى بصرى (متوفى: 206ق.), (ج4, ص38);
ـ كتاب بدء الخلق وكتاب مبدأ: وهب بن منبه (ج4, ص126 و ج5, ص323);
ـ كتاب المعرفه: ابى محمّد عبد اللّه بن عيسى مروزى معروف به عبدان (متوفى: 293ق.), (ج4, ص130); ج. اخلاق
ـ كتاب الزهد: ابوالسّرى هناد بن سرى (متوفى: 243ق.), (ج1, ص357 و ج4, ص106);
ـ كلام فى الزهد والمعرفة: ابوسلمه بَديانوى (ج1, ص297);
ـ نحو القلوب: ابوجعفر محمّد بن اسحاق بن على بحاثى زوزنى (ج1, ص288);
ـ كتاب المروّة: ابومحمّد حسن بن اسماعيل ضرّاب (ج4, ص14);
ـ الآداب والمواعظ: قاضى امام ابى سعيد خليل بن احمد بن محمّد سنجرى (ج5, ص60);
ـ الزواجر والمواعظ: ابو احمد حسن بن عبداللّه بن سعيد عسگرى (ج4, ص193);
ـ كتاب المناجاة: كعب الاحبار (ج4, ص127);
ـ حليه الاولياء: حافظ ابونعيم اصفهانى (ج4, ص200); د. ادبيات, عرفان و تصوف
ـ ديوان ابوعبداللّه محمّد بن احمد بن يوسف بن اسماعيل بن شاه خوارزمى برقى (متوفى: 376ق.) به خط شاگرد او ابن سيناى فيلسوف (ج1, ص325);
ـ حكايات الصوفيه: ابوعبداللّه محمّد بن عبد اللّه بن باكويه شيرازى باكويى (متوفى: 420ق.), (ج1, ص267);
ـ السلوة (فى علوم الصوفيه): ابوالحسن على بن يوسف جوينى (ج2, ص129);
ـ تاريخ الصوفيه: عبدالرحمن سُلَمى (ج4, ص31);
ـ التعرف لمِذهب التصوف: ابى بكر بن ابى اسحاق (ج5, ص289);
ـ كتاب فى الحروف: ابوالفضل خزاعى (متوفى: قبل از 400ق.), (ج1, ص299);
ـ ديوان الادب: ابو ابراهيم اسحاق بن ابراهيم فارابى (ج4, ص331);
ـ كتاب الاشتقاق: ابوبكر بن دُريد (ج3, ص402);
ـ الاربعين الصوفيه: ابوالقاسم هبة اللّه بن عبدالوارث شيرازى (ج3, ص441);
ـ تنبيه الغافلين: ابى ليث سمرقندى (ج3, ص199);
ـ ديوان شعر ابوالحسن على بن سليمان بن ابان بن اصفروخ فارسى سكرى نفرى (ج4, ص333); هـ. تاريخ و سفرنامه
ـ تاريخ استرآباد: ابوسعد عبدالرحمن بن محمّد بن محمّد ادريسى (ج4, ص361);
ـ تاريخ همدان: ابوالفضل صالح بن احمد بن محمّد حافظ همدانى (ج4, ص228);
ـ تاريخ شيراز: ابوالقاسم شيرازى (ج1, ص417);
ـ تاريخ فارس: ابوالوفاء اخسيكتى (ج1, ص34);
ـ تاريخ مراوزه (مروزيان): ابورجاء محمّد بن حمدويه بن احمد هورقانى (ج1, ص320) و (ج3, ص233);
ـ تاريخ حمصيين: احمد بن محمّد بن عيسى (ج4, ص125);
ـ التاريخ: اسماعيل بن على خطبى (ج3, ص461);
ـ القند فى معرفة علماء سمرقند: ابوالمظفر محمّد بن محمّد بن احمد بن ابى القاسم صابرى (ج3, ص505);
ـ تاريخ نَسَف: ابوالعباس مستغفرى (ج5, ص700);
ـ سفرنامه عراق: ابوالفرج محمّد بن ابراهيم بن حسن طبرانى (رحلة الى العراق), (ج4, ص43);
ـ سفرنامه: ابوالقاسم سليمان بن احمد بن ايوب بن مطير لخمى طبرانى (ج4, ص42);
ـ سفرنامه: ابوحاتم رازى (ج3, ص5);
ـ تاريخ مراوزه: ابى العباس مَعدانى فقيه (ج3, ص382); و. رجال و حديث
(مَن لَم يكتبُ لَم يَجد حلاوة الاسلام) (ج4, ص31); اين جمله زيبا را سمعانى از صاحب بن عبّاد وزير, نقل كرده است. برخى از كتابهاى رجال و حديث ذكر شده در (الانساب) عبارتند از:
ـ الصناع من الفقهاء والمحدّثين: از ابوعبد اللّه محمّد بن اسحاق بن سعيد بن اسماعيل سعدى تميمى هروى (ج4, ص207);
ـ طبقات العلماء من اهل موصل: ابوزكريا يزيد بن محمّد بن اياس ازدى (ج4, ص278);
ـ غريب الحديث: ابى عبيد قاسم بن سلاّم بغدادى (ج4, ص128);
ـ مأة حديث مخرجة من الاصول: ابواحمد عبد اللّه بن يوسف جرجانى (ج4, ص118);
ـ كتاب المصباح (فى الحديث): ابوكرم مبارك بن حسن بن شهرزورى (ج3, ص475);
ـ معجم الشيوخ: ابى بكر بن مقرئ (ج4, ص218);
ـ معرفة الصحابه: ابى عبد اللّه محمّد بن اسحاق بن منده (ج4, ص56);
ـ اخبار القضاة والمحدثين بالاندلس: محمّد بن حارث خشنى اندلسى قرطبى (ج2, ص372);
ـ كتاب النتف والطرف: ابوسعد آوى (ج5, ص267);
ـ اعلام الحديث وغريب الحديث هر دو از: ابوسليمان حَمد بن محمّد بن ابراهيم بن خطاب بُستى خطابى (متوفى: 388ق.), (ج2, ص380);
ـ طبقات علماء بلخ: ابوعبد اللّه محمّد بن جعفر بن غالب بن ورّاق (ج5, ص308);
يكى ديگر از فوايد و امتيازات (الانساب) ذكر نام برخى شهرها, روستاها, محله ها, مساجد و آثار تاريخى كهن همراه با اطلاعاتى درباره آنهاست. اين اطلاعات براى كسانى كه درباره اين بلاد تحقيق مى كنند, سودمند خواهد بود. برخى از اين شهرها, روستاها يا محله ها و مسجدها عبارتند از:
ترشيز (ج4, ص65); بوزجان از روستاهاى نيشابور (ج1, ص411); بوزَنجرد از توابع همدان (ج1, ص412); با مئين و باذغيس (ج1, ص412); بلاساغون نزديك كاشمر (ج1, ص424); طخارستان (ج3, ص33); قلعه رياح در اندلس (ج3, ص39); رزامى نام محلّه اى در مرو (ج3, ص59); غِنادوست از قراى سرخس (ج4, ص310); خانقاه باغ رازين نيشابور (ج4, ص49); ساوه (ج1, ص412); ابيورد, باورد (ج1, ص274); شهرزور, بين موصل و زنجان (ج3, ص474); طالقان (ج4, ص29ـ31); شارك, شهرى در نواحى بلخ (ج3, ص374); محله عتّابين در جانب غربى بغداد (ج4, ص147); بسا (= فسا), (ج1, ص346); بُست (شهرى از بلاد كابل بين هرات و غزنه), (ج1, ص348); قريه كاسكان از قراى كازرون فارس (ج5, ص15); اسفراين (ج5, ص26); خوارزم (ج5, ص55); كرمان (ج5, ص56); رازان محله اى بزرگ در بروجرد (ج3, ص23); رى (ج3, ص22); قومس, بذش, بسطام, سمنان (ج1, ص301); مغكان, بذيخون, بخارا و برازجان (ج1, ص305); شاذياخ (ج3, ص373); بَزده, قلعه اى در شش فرسخى نسف در راه بخارا (ج1, ص339); سانجن, قريه اى در نَسَف (ج3, ص295); كش, سمرقند, فرغانه (ج1, ص275); بايان, بالا (ج1, ص276); دينور, قرميسيس, (ج2, ص531); دينارآباذ, استرآباذ (ج2, ص530); دليجان (ج2, ص490); خانقاه حسن بن يعقوب حدّاد در نيشابور (ج2, ص524); حصن كيبا شهرى در ديار بكر (ج2, ص227); جيرفت (ج2, ص142); كازرون (ج5, ص14); كرج ابودلف عجلى (ج5, ص46ـ50); طاسبندى قريه اى از قراى همدان (ج4, ص28); ترمذ, آمل, دامغان (ج1, ص354).
.*.
نكته هاى ظريف و خواندنى نيز در الانساب فراوان است: مثلاً بحثهاى خواندنى درباره مزدكيان (ج5, ص273); درباره شهيد (ج3, ص476); وجه تسميه برخى از شهرها, مثل بغداد (= بغ داد يا بغستان), (ج1, ص372); عقايد فرقه سبعيه (ج3, ص216); جملاتى از فارسى كهن: (فقال له بالفارسيه: خدايكان تازيان ذمار گرفت; قال باذرن, وهو فى السوق: اسب زين و استر پالان و اسباب بى درنگ), (ج3, ص11); و بسيارى ديگر از اين جمله است.
پاره اى از ايرادها و نواقص در تصحيح
الانساب به تصحيح عبد اللّه عمر بارودى كتابى پاك و مهذب است, و مصححِ سختكوش در ارائه هرچه بهتر آن تلاش فراوان كرده, تعليقات و توضيحات سودمند بسيارى بر آن افزوده, اختلاف نسخه هاى خطى را در پاورقيها بازگفته و در مجموع, تصحيح مفيد و كارآمدى ارائه كرده است. امّا متأسفانه جاى فهرستهاى فنى در آخر كتاب خالى است. چنانچه فهرست نام كسان, جايها, قبايل, كتابها و…. به كتاب افزوده مى گشت, بر ارزش و بهره ورى آن چندين برابر اضافه مى شد. بجز از اينها, برخى غلطهاى چاپى يا نگارشى نيز در (الانساب) راه يافته كه در مقايسه با كل اثر, جزيى است و از ارزش تصحيح نمى كاهد, و يادكرد آن, صرفاً به خاطر اصلاح آنها در چاپهاى بعدى است; از جمله:
كتاب (المضافات) ابوكامل بصيرى را (ج1, ص325) در بعضى مواضع به غلط (المضاهات) نوشته است (ج1, ص365 و ج2, ص297). در جاى ديگر, (كتاب الشيوخ) از يونس بن عبدالاعلى را (كتاب الشويخ) نوشته است (ج4, ص303). در جايى نوشته است: (قال ابوحاتم بن حبّان: اَى أنا كتبنا عنه لِقرب إسناده) كه ظاهراً (كَتَبتُ) درست است (ج1, ص379). در جاى ديگر, (سَمَع بنيسابور الحسن بن احمد سمرقندى) نوشته شده است كه با يستى(حسن بن احمد) يا (ابوالحسن بن احمد) درست باشد. در جاى ديگر (المنتيب اليها) به جاى (المنتسب اليها) نوشته شده است (ج1, ص366).
نيز در جايى به جاى اباجعفر الابهرى, الانهرى نوشته شده است (ج5, ص314); و در جاى ديگر ابومحمد حسن بن عبد اللّه تيمى چاپ شده كه درست آن تميمى است (ج5, ص320).
در جاى ديگر (كان صاحب لؤلؤ وجوهر) نوشته شده (ج5, ص706) كه جواهر درست است.
در جاى ديگر هم (مولى لعلى رضى اللّه عنه) چاپ شده (ج1, ص295) كه مولى على درست است.
در جاى ديگر, (كان صدوقاً فهيماً) به غلط (صدوقاً فهماً) چاپ شده است. (ج1, ص298). در جاى ديگر (أبوسهل البرسانى الخرسانى) چاپ شده است (ج1, ص321) كه خراسانى درست است.
صرف نظر از اين موارد جزيى, (الانساب) تأليف عبدالكريم سمعانى با تصحيح و تحقيق عبد اللّه عمر بارودى, كتابى است سودمند, زيبا, مهذب كه براى اهل تحقيق جالب و خواندنى است. توفيق او و واليان محترم انتشارات (دارالكتب العلميه) بيروت را در ارائه چنين خدمات ارزشمند علمى, از خداوند بزرگ خواهانيم; بمنّه وكرمه, والحمد للّه اولاً وآخراً.پاورقي: 1. فؤاد سزگين, تاريخ التراث العربى (چاپ دوم: قم, كتابخانه آيت اللّه العظمى مرعشى نجفى, 1412هـ.ق) ج1, جزء2, ص29. 2. همان, ص29ـ31. 3. احمد بن محمّد بن احمد ميدانى, مجمع الامثال (چاپ سوم: قم, انتشارات دارالفكر, 1393هـ./ 1972م) ج2, ص273. 4. O. Lofgren; Dagfal und Dibibls Gew‡hrsm ‡nner der Sudarabischen Sage in: Studi or in onore di g. L. Dellacida 11, 94-99. 5. تاريخ التراث العربى, پيشين, ج1, جزء2, ص45ـ54. 6. بلاذرى, انساب الاشراف, به تصحيح محمّد حميد اللّه (قاهره: 1959م), ص6. 7. عبداللّه عُمر البارودى, (مقدمه) الانساب سمعانى (بيروت: دارالكتب العلميه, 1408هـ.) ج1, ص9.