كتابخانه هاى عراق
پرتو بابک

در اين بررسى به سابقه وجود كتابخانه در سرزمين فعلى عراق اشاره مى شود. در زمانهاى دور (3600ق.م) تمدن بين النهرين در اطراف رودهاى دجله و فرات شكل گرفت و گسترش يافت. سومريان, بابليان و آشوريان سوابقى از تمدن خود در اين سرزمين بر جاى نهادند.
پس از اسلام, تمدن با شكوه اسلامى دوران عظمت و شكوه را در همين سرزمين از سر گذرانيد.
خلفاى عباسى, شيعيان و سلاجقه, خاطره پرشكوه تمدن باستانى سومر, بابل و آشور را زنده كردند. با يورش مغول به سركردگى هلاكوخان, تلى از ويرانه ها بر روى مراكز تمدن اين منطقه بر جاى ماند.
در دوران عظمت عثمانيها, سرزمين كنونى عراق نتوانست سهمى در خور تاريخ خود به دست آورد. پس از تشكيل كشور عراق و استقلال آن در سال 1339ق/1920م كوششهاى اين كشور بيشتر در مسيرى ويرانگر افتاد و به مركزى جهت تشنج آفرينى در منطقه تبديل شد. فرهنگ و علوم و, به تبع آن, كتابخانه سهمى متناسب با ساير بخشهاى اقتصادى اين كشور به دست نياورد. آمارهاى منتشره نشان مى دهد كه كتابخانه هاى فعلى عراق پيشرفت قابل توجهى را نسبت به دوران گذشته بخصوص دوران تمدن اسلامى كسب نكرده است. تمدن بين النهرين, سومريها
اگر مسير مشترك دجله و فرات تا خليج فارس را تعقيب كنيم, در نزديكى شهرك تازه قرنه و در امتداد فرات به طرف باختر, در شمال و جنوب اين شهر, شهرهاى زير خاك رفته قديمى سومرى را خواهيم يافت. چون نهر فرات را در مسير آن به طرف شمال باخترى و به جانب بابل كه روزى نامدارترين شهر بين النهرين بوده است تعقيب كنيم, شهر كيش را خواهيم يافت كه جايگاه كهنترين فرهنگ شناخته شده در اين ناحيه است. تاريخ قديم بين النهرين از يك لحاظ عبارت از كوششى بوده است كه ملتهاى غير سامى ساكن شهرهاى سومر براى حفظ استقلال خود در برابر هجوم و مهاجرت ساميان از كيش و ديگر مراكز عمرانى شمال به كار مى برده اند. اين نژادهاى مختلف بى آنكه خود آگاه باشند, در ضمن اين مبارزه دست به دست يكديگر داده و طرح نخستين تمدن دامنه دارى را ريخته اند كه از لحاظ ايجاد و ابداع از همه تمدنهاى ديگر بزرگتر است. در آن هنگام كه تمدن سومر قدمت پيدا كرده بود (يعنى در حدود 2300ق.م) شاعران و دانشمندان ايشان در صدد تدوين تاريخ قوم خود بر آمدند.
سومريان از ميان رفتند, ولى مدنيت و فرهنگ آنان بر جاى ماند. از سومر و اكد هنوز صنعتگران و شاعران و هنرمندان و حكيمان و قديسان بر مى خاست. تمدن شهرهاى جنوبى در امتداد نهرهاى فرات و دجله ـ سرزمين كنونى عراق ـ به شمال انتقال يافت و همچون ميراث اصلى تمدن بين النهرين به سرزمين بابل و آشور رسيد.
شگفت انگيزترين چيزى كه از سومريان بر جاى مانده خط نويسى آن مردم است. نوشته هاى قديمترى كه به دست آمده بر روى سنگ است و تاريخ آن به 3600ق . م مى رسد. در حدود 3200ق. م الواح گلى ظاهر مى شود. پيدايش خط ميخى, تطور و تكامل آن, بزرگترين منتى است كه سومريان بر تمدن جهان دارند. از كتابت براى ثبت كردن يادداشتها و گزارشهاى دينى ومحفوظ نگهداشتن طلسمهاى جادويى وادعيه و داستانهاى مذهبى استفاده مى كردند. هنوز قرن بيست و هفتم قبل از ميلاد به پايان نرسيده بود كه در شهرهاى سومرى عده زيادى كتابخانه هاى بزرگ تأسيس شد. در محل شهرتلو مجموعه اى از سى هزار لوح گلى به دست آمده است كه با نظم و ترتيب خاصى روى هم چيده شده بود. در ميان كتابهايى كه به صورت اصلى سومرى به دست رسيده است لوحه اى است كه در نيپور كشف شده و اصل سومرى منظومه گيلگمش بر آن ثبت است. در ميان نخستينهاى بسيارى كه به تمدن سومرى نسبت مى دهند مى توان از نخستين كتاب قانون, نخستين استفاده وسيع از خط نويسى و نخستين مدرسه ها و كتابخانه ها نام برد. بابليها
هيچ كس نيست كه چون امروز به محل بابل قديم نظر كند بر خاطرش بگذرد كه اين سرزمين فقير و بيحاصل و سوزان بر ساحل نهر فرات روزگارى مركز مدنيتى نيرومند و پر ثروت , و شايد واضع علم نجوم بوده و از همين نقطه بوده كه به ترقى علم پزشكى كمك فراوانى شده, علم لغت پديد آمده, نخستين قانون نامه فراهم آمده, اصول علم حساب و فيزيك و فلسفه به يونان آموخته شده و پاره اى از اطلاعات علمى و معمارى به اعراب انتقال يافته و از راه ايشان, روح خفته اروپاى قرون وسطى را بيدار ساخته است.
آنچه مايه امتياز بابل است, مؤلفات كتبى آنان راجع به قانون و تجارت است. هنر منشيگرى در بابل نضج گرفت و هر كسى به آن مى پرداخت در اجتماع مقامى پيدا مى كرد و از اين راه مى توانست به مناصب دولتى يا روحانى برسد. منشيهاى بابلى با قلمى كه نوك آن به شكل منشور مثلث القاعده تيزى بود بر لوحهاى گلى خشك نشده مى نوشتند. همين خط است كه امروزه خط ميخى ناميده مى شود. لوحهاى گلى را در خمره ها و كوزه هايى مى گذاشتند و اين خمره ها را بر روى رفها مى چيدند. به اين ترتيب كتابخانه هايى براى معابد و كاخهاى سلطنتى درست مى شد. اين كتابخانه ها همه نابود شده, ولى يكى از بزرگترين آنها كتابخانه بورسيپا بود. از كتابخانه بورسيپا نسخه هايى استنساخ شده و در كتابخانه آشوربانى پال نگاه داشته بودند. سه هزار لوح گلى كتابخانه اخير منبع اطلاعاتى است كه درباره زندگى مردم بابل قديم به دست آمده است. دوازده لوح شكسته اى كه از كتابخانه آشوربانى پال به دست آمده, و اكنون در موزه بريتانيا نگاهدارى مى شود, جالبترين اثر ادبى بين النهرين, يعنى حماسه گيلگمش را در بر دارد. از كتابخانه مزبور هشتصد لوحه پزشكى بابلى بر جاى مانده كه اطلاعاتى درباره طب بابلى دارد. آشوريها
تمدن و فرهنگ بين النهرين و بابل , پس از يك سلسله طولانى از حوادث تاريخى مهم از گاهواره خود جا به جا شد و به صورت جزئى از ميراث فرهنگى بشريت درآمد: آشوريان بابل را گشودند و ميراث فرهنگى اين شهر كهن را تصاحب كردند و آن را در اطراف واكناف امپراتورى وسيع خويش انتشار دادند.
دولت جديد آشور در اطراف چهار شهر واقع بر دجله يا نهرهايى كه به آن مى ريزد توسعه پيدا كرد. اين شهرها عبارت است از آشور (قلعه شرقاط فعلى), آربلا (اربيل كنونى), كالح (نمرود فعلى) و نينوا (قريونجيك كنونى, مقابل شهر موصل).
الواح به دست آمده از حفاريهاى سرزمين آشور بيشتر مشتمل بر كار شاهان است. الواح مربوط به سالهاى بعد رنگ ادبى دارد. مهمترين چيزى كه نام آشور را در تاريخ جاودانى ساخته, كتابخانه آشوربانيپال در شهر نينوا, پايتخت آشوربانى پال در بخش شمالى عراق است كه سى هزار لوح طبقه بندى شده و فهرست دار دارد. به هر لوحه برچسبى متصل است كه به آسانى مى توان آن را شناخت. بيشتر اين لوحها از نسخه هاى قديميتر استنساخ شده است. قصد آشوربانى پال, بنابه اظهار خودوى, آن بوده است كه ادبيات بابلى را از خطر فراموشى محفوظ نگهدارد. ولى بيشتر اين الواح عبارت است از گزارشهاى رسمى و ارصاد نجومى, دستورها و نسخه هاى پزشكى و گزارش سحرى و تعاويذ و سرودها و اوراد دينى و سلسله نسب پادشاهان و خدايان. طرحى رده بندى به نام رده بندى سلطنتى نيز براى موضوعات اصلى كتابخانه مورد استفاده قرار مى گرفت.
آشوربانى پال در سال 626 ق.م از دنيا رفت. چهارده سال پس از آن سپاهى بابلى به فرماندهى بنوپلسر بر آشور تاخت. نينوا به همان صورت خراب شد كه شاهان پيش از اين شهرهاى شوش و بابل را به آن صورت خراب و ويران ساخته بودند و طبعاً كتابخانه هاى آشور نخستين بناهايى بودند كه به آتش كشيده شده و ويران گشتند.
از خرابه هاى بين النهرين و ساير قسمتهاى خاور نزديك تاكنون حدود نيم ميليون لوح گلى حفارى شده است. بيشتر الواح مذكور به موزه هاى آمريكا و اروپا انتقال يافته است. از خرابه هاى كتابخانه سارگن دوم نيز الواحى به دست آمده است كه نام شاهان آشور از بيست و سه قرن قبل از ميلاد تا زمان آشور نيزارى (753 ـ 46 ق.م) بر آن ثبت شده است. دوره تمدن اسلامى
بغداد, از شهرهاى مشهور جهان اسلام پايتخت كنونى كشور عراق, واقع در دو طرف شط دجله به امر منصور دوانيقى (دومين خليفه عباسى) در سال 145 هجرى قمرى بنا شد و تا پايان دولت عباسيان (656 ق) مركز خلافت بود. بغداد كه از مراكز مهم علمى و تجارى عصر عباسى بود بسرعت گسترش يافت و آباد شد و در عصر هارون الرشيد و برامكه به اوج قدرت, شكوه و آبادانى خود رسيد. عليرغم جنگهاى متعدد كه در سرزمين عراق و در شهر بغداد رخ داد, اين شهر همچنان مركز علمى و تجارى و فعاليتهاى فرهنگى باقى ماند. خلفاى بنى عباس
خلفاى بنى عباس از بزرگترين مشوقان تأسيس كتابخانه بودند. آنان مدارسى برپا كردند و كتابخانه هاى نفيسى براى آنها ايجاد نمودند. قلقشندى مى گويد: "بزرگترين كتابخانه ها در اسلام سه تا بودند كه اولين آنها كتابخانه خلفاى بنى عباس در بغداد است." اين كتابخانه تا زمان حمله مغول به بغداد داير بوده است.
كتابخانه ها بيشتر در مساجد و نهادهاى آموزشى وجود داشت و كمتر مدرسه اى در عراق و ساير بلاد اسلامى يافت مى شد كه كتابخانه نداشته باشد. ارزش هر كتابخانه به وضعيت مالى مدرسه بستگى داشت. از مدارك اسلامى چنين بر مى آيد كه سرزمين عراق بيش از ساير ممالك اسلامى داراى مدرسه و در نتيجه كتابخانه بوده است. البته در اين مورد بايد مشرق زمين و خراسان را مستثنا كرد.
پس از روى كار آمدن خلفاى عباسى, بغداد مركز تمدن بزرگى شد و امپراتورى اسلامى از آسياى مركزى تا آفريقاى شمالى و اسپانيا گسترش يافت. از مشهورترين كتابخانه هاى مسلمانان در بغداد مى توان از بيت الحكمه نام برد كه مركز مطالعاتى كتابخانه و مكانى جهت ترجمه محسوب مى شد و توسط هارون الرشيد, خليفه عباسى, در سال 215 هـ/830 م در بغداد ساخته شد. اين كتابخانه متجاوز از چهار ميليون جلد كتاب داشت. بسيارى از ترجمه هاى كتابها به زبان عربى از زبانهاى سانسكريت و يونانى در اين كتابخانه انجام شده است. بيت الحكمه به عنوان كتابخانه تا قرن ششم هجرى/دوازدهم ميلادى به فعاليت خويش در جهان اسلام ادامه داد. كتابخانه بيت الحكمه بغداد شامل اتاقهاى مجزا براى خطاطان, كتابداران, صحافان و مترجمان بود.
علاوه بر كتابخانه بيت الحكمه در سرزمين عراق مجموعه اى از كتابخانه هاى عمومى وجود داشت. اين كتابخانه ها از حكومت مبلغى دريافت مى كردند. حق وقف مردم نيز بخش عمده اى از هزينه كتابخانه ها را تأمين مى كرد.
گورگيس عواد در كتاب كتابخانه هاى قديمى در عراق كتابخانه هاى موجود در دوران تمدن اسلامى و در عصر خلفاى بنى عباس را به پنج بخش تقسيم مى كند:
بخش اول: كتابخانه هاى خلفا, مانند منصور و هارون الرشيد, بخش دوم: كتابخانه هاى شاهان و سلاطين, چون كتابخانه عضدالدوله ديلمى و نورالدين ارسلان, بخش سوم: كتابخانه هاى عمومى, چون كتابخانه حيدريه نجف, كتابخانه هاى موصل و بصره, كتابخانه شاپور, كه دارالعلم نيز نام داشت, و كتابخانه مدرسه نظاميه و كتابخانه مدرسه مستنصريه, بخش چهارم: كتابخانه هاى وزرا, چون كتابخانه يحيى برمكى, بخش پنجم: كتابخانه هاى شخصى.
در قرن نهم 33 كتابخانه در بغداد وجود داشت كه اكثر آنها بر روى محققين و مردم باز بود. در سال 931 ميلادى مدرسه پزشكى بغداد و كتابخانه آن تأسيس شد.
بنابه گفته يعقوبى مورخ, در بغداد علاوه بر كتابخانه ها بيش از يكصد كتابفروشى وجود داشت. سوق الوراقان, از بازارهاى كتاب بسيار مشهور در بغداد بود. عصر طلايى بغداد
پس از تصرف بغداد توسط معزالدوله از خاندان آل بويه و به قدرت رسيدن شيعيان در سال 334 قمرى بغداد بار ديگر كانون مهم علم و تمدن اسلامى شد. با به قدرت رسيدن شيعيان از نظر سياسى و ادارى افق جديدى در حيات اجتماعى اين شهر پديد آمد و بغداد به صورت يكى از مهمترين مراكز تجمع دانشمندان شد. از مراكز علمى عصر آل بويه در بغداد چند كتابخانه مهم بود كه در آن عصر مانند نداشت. از جمله كتابخانه ابونصر شاپور بن اردشير وزير بهاء الدوله كه در قسمت كرخ بغداد غرب دجله تأسيس شد و مجموعه اى بيش از ده هزار جلد كتاب داشت. اين كتابخانه با كتابخانه بيت الحكمه رقابت مى كرد. ياقوت حموى مى گويد كه آن كتابخانه در دنيا نظير نداشت. كتابخانه سيد مرتضى در بغداد با هشتاد هزار جلد كتاب و كتابخانه سيد رضى به نام دارالعلم نيز از جمله كتابخانه هاى مهم بغداددر اين عصر بود. كتابخانه شيخ الطائفه , شيخ طوسى, نيز محل تجمع رجال علم بود.
عصر طلائى بغداد با تصرف اين شهر به دست معزالدوله احمد بويهى شروع و با اشغال آن توسط طغرل بيك سلجوقى در سال 447 هجرى قمرى پايان يافت. وى بسيارى از بناهاى بغداد از جمله كتابخانه ها را ويران كرد. كتابخانه ابونصر شاپور كه در زمان خود بزرگترين كتابخانه شيعى و اسلامى جهان بود و كتابخانه شيخ طوسى از كتابخانه هاى مهمى بودند كه به آتش كشيده شدند. پايان عصر طلايى بغداد, سلاجقه
در سال 457 ق/1065 م خواجه نظام الملك, وزير دانشمند الب ارسلان, و فرزندش ملكشاه سلجوقى مدرسه نظاميه را تأسيس كردند. كتابخانه اى در نظاميه در همان سال ساخته شد. كتابهاى اين كتابخانه به طور عمده از طريق وقف گردآورى مى شد. كتابداران كارآموزده اى در نظاميه به كار گماشته شدند و حقوق قابل توجهى دريافت مى كردند. ابو زكرياى تبريزى و يعقوب بن سليمان العسكرى از مشهورترين كتابداران نظاميه بودند. در سال 510 ق/1116 م كتابخانه مزبور طعمه حريق شد و ساختمان جديدى به دستور خليفه النصير براى كتابخانه ساخته شد. اين شخص بيش از هزاران جلد از كتابهاى خود را وقف نظاميه كرد. بودجه كتابخانه اى كه خواجه نظام الملك در نظاميه بغداد بنا كرده بود به يك ميليون و پانصد و چهل هزار فرانك طلا بالغ مى شد.
در سال 625 ق/1227 م و بنابه قولى در سال 631 هجرى قمرى, المستنصر بالله, خليفه عباسى, كتابخانه بزرگ و بى مانندى در مدرسه اى به نام مستنصريه ساخت. كتابخانه مذكور هم مدرسه بود و هم بيمارستان. صدها هزار جلد كتاب و صدها كتابدار در آن مدرسه كار مى كردند. به گفته ابن بطوطه, سياح مشهور, قسمتى از كتابهاى اهدايى به اين كتابخانه توسط صد و پنجاه شتر حمل شده كه به هشتصد جلد بالغ مى گشت.
حمله وحشيانه هلاكوخان مغول در سال 656 ق/1285 به بغداد در ميان خرابيها و قتلهاى وحشتناك منجر به انهدام گسترده كتابخانه هاى اين شهر نيز شد. به طورى كه بنا به گفته مورخين سطح رودخانه دجله با كتابهاى كتابخانه هاى بغداد پوشيده شد. عراق در عصر حاضر
عراق پيش از جنگ جهانى اول جزء قلمرو حكومت عثمانيها بود. با نخست وزيرى عبدالرحمان گيلانى, بغداد در سال 1339 ق/1920 / به عنوان پايتخت رسمى دولت عراق اعلام گرديد و دوره اى جديد در تاريخ اين كشور آغاز شد.
در عراق جديد و معاصر, كتابخانه ها همپاى تعليم و تربيت در اين كشور گسترش يافته اند. كتابخانه ملى عراق كه در سال 1924 گشايش يافت داراى مجموعه اى در حدود 39000 جلد است. تعداد زيادى نشريات و روزنامه كه شامل نخستين نشريات و روزنامه هاى انتشار يافته در آغاز اين قرن مى باشند و مجموعه اى از نسخ دستنوشت و مواد آرشيوى در كتابخانه ملى عراق نگهدارى مى شود. كتابخانه ملّى مورد استفاده وسيع مردم عراق و بخصوص دانش آموزان مدارس آن قرار مى گيرد. وزارت اطلاعات كه مسؤوليت كتابخانه ملى را بر عهده دارد, طرحى را براى ساختمانى جديد و بزرگ براى كتابخانه مذكور تهيه كرده است. ساختمان جديد با هزينه اى نزديك به دو ميليون دلار در نقطه تجارى و پرجمعيت بغداد به نام باب المعادن احداث شده است. گرچه ساختمان جديد كتابخانه بغداد نيز با جمعيت زياد استفاده كننده مواجه است و از كمبود كاركنان متخصص و فقدان وسايل و تجهيزات جديد رنج مى برد, با اين حال كتابخانه ملى عراق به صورت كتابخانه اى واسپارى در آمده و به مركزى ملى و بين المللى براى مبادله كتاب و ساير مواد كتابخانه اى تبديل شده است. كتابخانه ملى فهرست مشتركى انتشار مى دهد كه با فهرست مشترك كتابخانه مركزى دانشگاه بغداد تكميل مى گردد. هفتاد و سه كتابخانه عمومى در بغداد به فعاليت مشغول هستند (1980) كه مجموعه اى در حدود پانصد هزار جلد دارند. استفاده كنندگان كتابخانه هاى مذكور در حدود 000/250/1 نفر در طول سال مى باشند. برخى از كتابخانه هاى عمومى عراق عبارتند از: كتابخانه عمومى موصل (در استان نينوا) با 44000 جلد كتاب و تعدادى نشريه و كتب قديمى و كمياب و روزنامه هاى جارى و نقشه و ساير مواد كتابخانه اى, كتابخانه عمومى قادسيه در استان قادسيه كه مجمـوعه اى بيش 17000 جلد كتاب و دويست عنوان نشريه و صد و پنجاه عنوان روزنامه دارد, كتابخانه عمومى كازينه در بغداد با 680/11 جلد و بيش از چهل عنوان نشريه و روزنامه و 1050 كتب كودكان (كتابخانه اخير داراى ساختمان بسيار زيبايى است كه در خيابان جنب رودخانه دجله قرار دارد), كتابخانه عمومى الكندى والعظيميه نيز از كتابخانه هاى عمده بغداد به شمار مى روند. مجموعه اى از مواد و تجهيزات سمعى و بصرى نيز در كتابخانه هاى عمومى بغداد وجود دارد.
علاوه بر كتابخانه ملى و كتابخانه هاى عمومى, كتابخانه موزه عراق نيز قابل ذكر است. كتابخانه مذكور داراى هشتاد هزار جلد كتاب, نُه هزار نسخه دستنوشت و تعداد زيادى روزنامه و نشريه است. گرچه بخش بزرگى از كتابخانه مزبور اختصاص به مجموعه هاى تاريخ و باستانشناسى دارد, ساير موضوعات, چون علوم اجتماعى, نيز سهمى را به خود اختصاص داده اند. اكثر كتب به زبان عربى مى باشد و كتبى نيز به زبانهاى انگليسى, اسپانيولى, پرتقالى, ژاپنى, تركى, فارسى, كردى, فرانسوى, آلمانى و غيره در كتابخانه وجود دارد. كتابخانه مدرن مذكور با وسايل و تجهيزات پيشرفته و گرانقيمت تجهيز شده است. سالن اجتماعات بزرگ و با شكوهى نيز تكميل كننده اين مجموعه گرانقدر است.
وزارت تعليمات عاليه مسؤوليت اداره كتابخانه هاى آكادميك را به عهده دارد. كتابخانه هاى آكادميك عراق از سازماندهى بهترى برخوردارند. مجموعه هاى غنى ترى دارند و از كاركنان متخصص و حرفه اى بهره مى برند. كتابخانه مركزى دانشگاه بغداد در سال 1959 تأسيس شده و داراى مجموعه اى بالغ بر 43000 جلد كتاب مى باشد. كتابخانه مركزى بزرگترين مجموعه عناوين نشريات عراق را در خود جاى داده است. علاوه بر اين مجموعه اى غنى از نقشه ها , رسالات, مواد سمعى و بصرى, نسخ دستنوشت, اسناد سازمان ملل و ميكروفيلم در كتابخانه به چشم مى خورد. كتابخانه داراى بخشهاى توزيع, كسب مواد, مبادله, مرجع, اسناد دولتى, كتابشناسى, انتشارات سازمان ملل و صحافى است. كاركنان كتابخانه مركزى بالغ بر 73 نفر است كه حدود سى تن از آنان كتابداران حرفه اى متخصص مى باشند. كتابخانه مركزى, ساختمان جديد و بزرگى دارد ولى با توجه به حجم مجموعه و استفاده كنندگان نياز به ساختمان بزرگترى با تجهيزات بيشترى احساس مى شود.
كتابخانه دانشگاهى بصره, كه در سال 1965 تأسيس شد, داراى مجموعه اى بالغ بر 52000 جلد است كه حدود چهل هزار جلد آن به زبانهاى خارجى از جمله انگليسى است. بيش از نه هزار نشريه صحافى شده به زبانهاى مختلف, ششصد نسخه دستنوشت و 250 نقشه نيز در مجموعه كتابخانه مزبور جاى دارد.
كتابخانه دانشكده هنر در بغداد با 105000 جلد (چهل هزار جلد به زبان انگليسى) در سال 1949 گشايش يافت و در نتيجه ادغام با ساير دانشكده هاى مرتبط در سال 1969, كتابخانه از نظر مجموعه و خدمات گسترش پيدا كرد.
كتابخانه دانشگاهى المستنصر در سال 1964 گشايش يافت و تا سال 1972 مجموعه اى بيش از 44000 جلد كتاب و مجموعه اى از اسناد دولتى و نشريات داشت كتابخانه مذكور داراى 33 كارمند است و روزى دوازده ساعت به عرضه خدمات لازم مى پردازد و جمعيتى در حدود پانزده هزار دانشجو را تحت پوشش قرار مى دهد. همچنين كتابخانه به انتشار بولتن فصلى در رابطه با مجموعه و فعاليتهاى خود مى پردازد.
از بين ساير كتابخانه هاى آكادميك مى توان از كتابخانه هاى دانشكده پزشكى با بيش از 25000 جلد و دانشكده اقتصاد و مديريت با 24500 جلد نام برد.
كتابخانه هاى تخصصى در عراق عمدتاً به وسيله نهادهاى دولتى و يا نيمه دولتى سازماندهى شده اند. اكثر آنها در شهر بغداد قرار دارند. وزارتخانه ها, سازمانهاى عمده دولتى, بانكها, اتاق بازرگانى, شركتهاى بزرگ و ساير سازمانها داراى مجموعه اختصاصى كتب, نشريات و اسناد گزارشهاى فنى و ساير مواد مى باشند. از كتابخانه هاى تخصصى مى توان موارد ذيل را ذكر كرد: كتابخانه وزارت اطلاعات, كتابخانه وزارت برنامه ريزى, كتابخانه شركت ملى نفت, كتابخانه بانك مركزى و كتابخانه اتاق بازرگانى در بغداد.
دروس علوم كتابدارى در دانشگاه بغداد والمستنصر عرضه مى شود. به فارغ التحصيلان دوره هاى مذكور ديپلم كتابدارى در سطح كاردانى داده مى شود. برنامه هايى جهت تبديل دوره هاى مذكور به كارشناسى در دست مطالعه است. در دانشگاه بغداد برنامه اى دو ساله در سطح كارشناسى ارشد كتابدارى از سال 1972 شروع شد. دوره اخير جانشين دوره هاى تربيت كتابدار در كتابخانه مركزى دانشگاه بغداد گرديد.
دوره هاى آموزش كتابدارى با دوره هاى زمانى متفاوت و در سالهاى مختلف در كتابخانه مركزى دانشگاه اجرا گرديد. دوره هاى مذكور شامل دوره هاى شش ماهه در سالهاى 1967, 1968, 1969, 1971 و دوره هاى سه ماهه در سالهاى 1961, 1962, 1963, 1970 بود. اكثر دوره هاى مذكور و همچنين ساير دوره ها هنوز به وسيله كتابداران حرفه اى عراقى با كمك يونسكوبه آموزش كتابداران مى پردازد.
هيأت كتابخانه هاى عراق در سطح ملى كه كميته عالى كتابخانه هاى عراق ناميده مى شود در سال 1970 در وزارت اطلاعات با نمايندگانى از وزارت تعليمات عاليه, وزارت كشور, استاندارى بغداد , وزارت اطلاعات و سه كتابدار متخصص, كه داراى درجات علمى در كتابدارى و تجربه عملى مى باشند, تشكيل شد. كميته تحت نظر معاون وزارت اطلاعات اداره مى شود و مسؤوليت برنامه ريزى فنى و ادارى كتابخانه هاى عراق را به عهده دارد.
انجمن كتابداران عراق در سال 1968تشكيل شد و از آن زمان در فعاليتهايى چون نمايشگاههاى كتاب, سخنرانيها و نشستهاى گوناگون شركت كرده است. انجمن مذكور داراى انتشارات ويژه خود مى باشد. عضويت در انجمن براى كتابداران حرفه اى فارغ التحصيل از مدارس كتابدارى و دوره هاى آموزشى كتابدارى كوتاه مدت آزاد است.
* اطلاعات و آمار كتابخانه هاى عراق مربوط به سالهاى پيش از شروع جنگ ايران و عراق است. در سالهاى اخير اطلاعاتى راجع به كتابخانه هاى عراق انتشار نيافته است.

****

منابع:
ــ دورانت, ويل, تاريخ تمدن, ج1: مشرق زمين: گاهواره تمدن. ترجمه احمد آرام و ديگران. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى, 1365.
ــ سردار, ضياء الدين. "نقش كتاب در تمدن و فرهنگ اسلامى". ترجمه مهيار علوى مقدم. كيهان انديشه: 33 (1370) :122 ـ 132
ــ شهيدى , عبدالحسين. "بغداد". دايرة المعارف تشيع. ج3, ص279 ـ 286.
ــ فدائى, غلامرضا. "نخستين كتاب و كتابخانه در اسلام." كيهان انديشه. 31 (1370) : 133 ـ 146.
-Hessel, Alfred. History of Libraries. 2nd ed. New York. Scarecrow Press, 1955.-Hobson, Anthony. Great Libraries. New York: G.P. Putnam`s Sons, 1970.-International Library Directory: Aworld Directory of Libraries. Ed. A.P. Wales. London. The A.P. Organization, 1988.-Al - Kindlichie, Amer I. "Iraq Libraries in," Encyclopedia of Library and Information Science 1975.-Kramer, Samuel Noah. From the tablet of Sumer. Indian Hills, Colo.: Falcon wing`s Press, 1956.-Thompson, James west fall. Ancient Libraries.Berkeley: University of California Press, 1970