كتاب شناسى موضوعى ميرزا رفيعاى نائينى
گلى زواره‌ غلامرضا

ميرزا رفيع الدين طباطبائى، معروف به ميرزا رفيعاى نائينى و ميرزا رفيعا، در سال 998 قمرى، مقارن با سومين سال سلطنت شاه عباس اول، در زواره به دنيا آمد و پس از 85 سال عمر با بركت، در اصفهان، رخ در نقاب خاك كشيد.
ميرزا رفيعا، از فلاسفه مشهور بوده و علاوه بر آن، در حديث نيز تبحر داشته است. شروحى كه وى به اصول كافى و صحيفه سجاديه نوشته، نمونه بارزى از احاطه ايشان بر روايات است. جالب اينكه مباحث فلسفى و كلامى ايشان نيز حاوى مطالبى است كه در آنها به روايات استناد شده و در واقع بحث هاى عقلى خود را با كلام ائمه(ع) زينت داده است.
از ديگر جنبه هاى تخصص اين دانشور شيعه، تسلط بر تفسير قرآن است گرچه وى اثر مستقلى در تفسير ندارد، ولى اگر در مباحث فلسفى و كلامى او دقت شود، برداشت هاى عميق او از آيات قرآن آشكار است.
اغلب تراجم نويسان، ميرزا رفيعا را در زمره فقها قلمداد نموده اند و در برخى منابع آمده كه ايشان در مسائل فقهى صاحب نظر و نكته سنج بوده است. به عنوان نمونه، وى قائل به وجوب تخييرى نماز جمعه بوده است و ميرزا على رضا تجلى در رديه خود بر رساله محقق سبزوارى نا او را جزو فقهايى مى آورد كه بر اين عقيده بوده اند.1
از اساتيد ميرزا رفيعا، شيخ بهائى و مولى عبدالله شوشترى و ميرابوالقاسم فندرسكى بوده اند و علامه مجلسى و شيخ حر عاملى در شمار شاگردان او بوده و او را ستوده اند.
در ذيل، فهرست آثار ميرزا رفيعا آورده مى شود:
1. شجره الهيه. رساله اى است فارسى و حاوى مباحثى عميق با نثرى متين و نسبتاً ثقيل در مسائل اعتقادى شيعه كه از نظر كلامى و فلسفى به تحرير آن مبادرت شده است. در لابه لاى مضامين فلسفى و كلامى اين اثر، بحث هاى تفسيرى هم ديده مى شود. از مزاياى رساله حاضر اين است كه در لابه لاى كتاب، شبهات و سؤالاتى كه ممكن است براى مخالف و موافق پيش آيد، مطرح شده و با ژرف نگرى خاصى به جواب آنها پرداخته شده است. رساله حاضر را ميرزا رفيعا به نام شاه صفى (شاه سليمان صفوى) نوشته و در نهم ربيع الاول 1047 از آن فارغ گشته است.
آغاز رساله: (بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدلله رب العالمين و الصلوة و السلام على خير خلقه محمد و آله اجمعين). پايان آن:( مفهوم مى شود كه آنچه ذكر نموديم مراد بوده، و الله اعلم).
مؤلف در سبب تأليف آن مى نويسد:
… اما بعد چون عظيم ترين نعمتى كه انسان به آن اختصاص يافته، معالم دينيه و معارف يقينه است كه نجات و فلاح نشأتين به تحصيل و نشر آن منوط است و خسران عظيم و عقاب اليم به فقدان و كتمانش مربوط، بنده قليل البضاعه كثير المعاصى، محمدبن حيدر الملقب به رفيع الدين الحسينى الطباطبائى نبذى از مسائل متعلقه را در سلك تحرير و بيان منظم گردانيده، بر نهجى ايراد نمود كه هر يك از مبتدى و منتهى على اختلاف المراتب، از آن منتفع گردند و اين رساله را به شجره الهيه موسوم گردانيده مرتب ساخت بر مقدمه و هشت مطلب.
رساله حاضر با مقدمه اى مشتمل بر دو فصل، آغاز مى شود. بعد از مقدمه، مطلبى در اثبات واجب الوجود در چند سطر آمده است. ولى مطلب دوم كه در صفات ثبوتيه خداوند است در هفت فصل تنظيم شده است: فصل اول در علم بارى سبحانه، فصل دوم در قدرت بارى جل شأنه، فصل سوم در آنكه بارى تعالى حى است، فصل چهارم در آنكه بارى تعالى جلّت عظمت مريد است، فصل پنجم در آنكه بارى سبحانه سميع و بصير است، فصل ششم در آنكه بارى تعالى متكلم است، فصل هفتم در آنكه واجب الوجود ازلى و ابد است. مطلب سوم نيز در پيرامون صفات سلبيه خداوند، مى باشد و شامل هفت فصل است. مطلب چهارم كه مشتمل بر ده فصل است به بررسى افعال و توحيد افعالى پرداخته است.
مرحوم ابوالقاسم رفيعى مهرآبادى، از فضلاى معاصر دو نسخه خطى از اين رساله را كه يكى در سال 1067 قمرى و ديگرى به سال 1073 قمرى تحرير گرديده، ملاحظه كرده است.
سه نسخه از اين رساله در كتاب خانه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد با مشخصات ذيل موجود است.

1. شجره الهيه، تاريخ فراغت از تأليف، نهم ربيع الاخر 1047 كه رساله ثمره شجره الهيه و نيز رساله اى به نام حدائق الصالحين از شيخ بهائى، ضميمه آن است. رساله اول و دوم در جمعه 22 ذيحجه 1092 قمرى به خط شكسته نستعليق، توسط محمد معصوم بن عليرضا حسينى تحرير گشته است 10 سطرى، 8ھ 14، قطع 5/13 ھ 19.2
2. نسخه اى ديگر به شماره 59 تحت عنوان مجموعه در اين كتاب خانه موجود است كه قسمت اول آن رساله شجره الهيه ميرزا رفيعا مى باشد.3
3. نسخه ديگرى شامل شجره الهيه و ثمره شجره، در اين كتاب خانه به شماره 1337 موجود است.
همچنين در كتاب خانه مركزى دانشگاه تهران، نسخه اى از اين اثر به شماره 159 موجود است كه از جمله موقوفات على اصغر حكمت مى باشد.
آقاى عبدالله نورانى، از فضلاى معاصر، نسخه ياد شده را تصحيح كرده كه در نشريه جاويدان خرد(نشريه انجمن فلسفه ايران) به چاپ رسيده است.4
2. ثمره شجره الهيه. اين رساله، ملخصى است از شجره الهيه و در واقع تكميل كننده مباحث آن، آغاز آن چنين است:(بسم الله الرحمن الرحيم، هو المستعان، الحمدلله الذى بالالهية لجميع ماسواه، المتفرد بالربوبيه لقاطبه ماعداه،…) و پايان آن: (و درود بر خيرالبشر و خاتم النبيين و آله الطيبين و الطاهرين، اقتصار نمود، تحريراً فى شهر ذيحجه الحرام سنّه سبعين و الف هجريه).
پس از توضيحات نويسنده، در آغاز كتاب مقدمه اى در دو باب به دنبال آن آمده است. مقصد اول كتاب در هشت باب تبويب شده، در توحيد و صفات جمال خداوند است. مقصد دوم كه مشتمل بر چهار باب، به بحث درباره صفات جلال خداوند اختصاص يافته است. مقصد سوم در پنج باب، افعال را دربرمى گيرد. مقصد چهارم بر بعثت رسل و انبياست و شامل چهار باب. مقصد پنجم درشش باب عهده دار بحث امامت است. پايان بخش كتاب، بحثى است درباره معاد جسمانى.
نسخه هايى از اين رساله همراه با شجره الهيه در كتاب خانه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد موجود است. همچنين در كتاب خانه مسجد جامع گوهرشاد، نسخه اى از اين كتاب به شماره 552، با مشخصات ذيل نگاهدارى مى شود: قطع رقعى، خط نستعليق، شكسته، تحرير در سال 1238 هجرى قمرى.
نسخه اى ديگر در كتاب خانه مركزى دانشگاه تهران به شماره 4033، خط نسخ، تحرير شده در سال 1070 قمرى در قطع رحلى، موجود است كه آغاز آن افتاده است.
رساله حاضر را آقاى عبدالله نورى تصحيح كرده و در كتاب عامرى نامه، از انتشارات يغما در سال 1353 شمسى، چاپ شده است.5
3. شرح اصول كافى. اين شرح كه ظاهراً ناتمام است، سه نسخه آن به شماره هاى 1697 و 1698 و 3380 در كتاب خانه مدرسه عالى شهيد مطهرى تهران موجود است.
در فهرست كتاب خانه آستان قدس رضوى، ذيل معرفى نسخه خطى شرح اصول كافى آمده است:
ميرزا رفيعا شرحى عربى بر كافى نوشته است به عنوان(قوله) و حاولى تحقيقات و تدقيقاتى است كه آن را تمام ننموده. نسخه موجود در كتاب خانه آستان قدس تا حديث شريف (انكم لا تكونون صالحين حتى تعرفوا) مذكور در باب(معرفة الامام و الرواية) را دارد و معلوم مى شود كاتب، آن را ناتمام گذارده است.
آغاز كتاب:( الحمد لله رب العالمين و الصلوة على سيد المرسلين و خاتم النبيين محمد و آله الطاهرين قوله المحمود له نعمته المعبود لقدرته لما كان الغامه باعثالان يحمد و شكراً لما وقع و جسماً لما يقع و قدرته على ما يشاء…) پايان آن:(حيث قال يتقبل الله من المتقين).
در كتاب خانه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد مجموعه اى به شماره 1422 موجود مى باشد كه چهارمين بخش آن شرح كافى است از سيد امير رفيع الدين طباطبايى. امير معصوم قزوينى(متوفى به سال 1091قمرى) كه از شاگردان ميرزا رفيعا بوده، در پشت صفحه اول اين نسخه مرقوم داشته است: (… و بعد فهذه تعليقات دقيقه و تدقيقات انيقه متعلق بايضاح المقصود و تبيين المرام و ابداء الاحتمالات الاحاديث المرويه من اهل بيت العصمة عليهم السلام فى نبذ من اصول كافي…) و بعد از آن به معرفى شارح كتاب كه خود، شاگردش بوده، پرداخته است.
آغاز اين شرح يا حاشيه:(بسمله قوله المحمود لنعمته المعبود لقدرته، لما كان الغامه تعالى باعثاً لان يحمد شكراً لما وقع. اين نسخه از آغاز تا شرح حديث عرض ما بين صنعا الى ايله از باب ما فرض الله عزوجل و رسول من الكون مع الائمه(ع) از كتاب حجت اصول كافى را دارد و نسخه را كاتب به پايان نبرده است.)
مشخصات: نستعليق، نام كاتب نامعلوم، 19 سطرى، عنوان و نشانه ها شنگرف، كاغذ ترمه، جلد تيماج قهوه ايى لايه اى.6
6. حاشيه بر صحيفه سجاديه: بر اين كتاب نفيس تاكنون حواشى و شروحى از سوى عالمان شيعه نوشته شده است. از جمله آنها، شرحى است كه محدث جليل سيد نعمت الله جزايرى بر اين كتاب شريف نوشته است. همچنين سيدعليخان حسينى شيرازى صاحب كتاب سلافة العصر، از معاصرين(رفيعا)، صحيفه را شرح كرده است. و نيز بديع الزمان هرندى قهپايى، فقيه محدث عصر صفوى(معاصر با شاه عباس اول) بر اثر مذكور شرحى نوشته است.7 راقم اين سطور اطلاعى در مورد نسخه خطى اين رساله ميرزا رفيعا به دست نياورده است. ولى تراجم نويسان ذيل معرفى او، اثر مذبور را جزء آثارش شمرده اند.
5. شرح حديث حدوث الاسماء، رساله حاضر كه به عربى نوشته شده، از تأليفات ميرزا رفيعاست. آغاز آن:(قال(ع) الله تعالى خلق اسماء بالحروف غير متصوف الخ فى اكثر النسخ اسماء بلفظ الجميع و فى بعضها اسماء بالافراد). انجام آن:( و يستوى فيه صحة التعبير عنه بهاء، هذه من افاداته ميرزا رفيعا، و السلام على من اتبع الهدى و لعنة الله على اعادئهم الى يوم الدين). نسخه اى از به شماره 11 و با مشخصات زير در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى نگاهدارى مى شود: خط نسخ بدون نام محرّر، 19 سطرى، عنوان و نشان قرمز رنگ.7
6. حاشيه بر شرح على الارشاد، از محقق فقيه، ملا احمد بن محمد اردبيلى(مقدس اردبيلى)؛
7. حاشيه بر شرح ارشاد الاذهان علامه حلى. شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتاب الذريعه، ذيل معرفى كتاب مزبور، چنين مرقوم داشته است: از كتاب هاى ميرزا رفيعا، شرح ارشاد الاذهان علامه حلى است و نام حاشيه نيز بر آن اطلاق مى شود؛
8. حاشيه بر مختلف علامه؛
9. حاشيه بر مدارك الاحكام؛
10. حاشيه بر شرح حكمة العين ميرك بخارى؛
11. حاشيه بر شرح اشارات خواجه نصيرالدين طوسى؛
12. حاشيه بر شرح مختصر الاصول حاجبى؛
13. رساله اى در اقسام تشكيك و حقيقت؛
14. رساله اى در شبهه استلزام؛
15. حاشيه بر شرح حكمة العين شريف جرجانى؛
16. اجوية المسائل در خصوص عبادات كه به فارسى نوشته شده است؛
17. حاشيه بر قواعد علامه حلى.پى نوشت ها 1. دين و سياست در دوره صفوى رسول جعفريان 10(قم، انتشارات انصاريان) ص 171. 2. فهرست كتاب هاى خطى كتاب خانه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد، ج1، ص 484 و 485. 3. همان، ج3، ص 1333. 4. ر. ك: مجله جاويدان خرد(سال دوم، شماره دوم، پاييز 1355) ص 38 ـ 61. 5. ر. ك: عامرى نامه، از انتشارات مجله يغما. سال 1353، ص 276 ـ 321. 6. مآخذ شماره 2، ص 568، 569 و 570. 7. فوائد الرضوية، حاج شيخ عباس قمى، ج 2، ص 245. 8. فهرست كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى. ج12: كتب خطى عربى، احمد منزوى، ص 36.