نگارش هاى تركى در الذريعه
رنجبرى حيدرباغى احمد

به مناسبت هاى مختلف مراجعاتى به اثر گرانسنگ الذريعه داشتم. دريافتم اطلاعات ذيقيمتى درباره آثار تركى در اين كتابشناسى عظيم وجود دارد و در صورت گردآورى, تنظيم و ترجمه, بسيارى از محققان را سودمند خواهد بود; به ويژه آنكه برخى از منابع الذريعه در معرفى نگارش هاى تركى, فوق العاده ارزشمند مى نمود; زيرا اين منابع قبل از الذريعه در ديگر منابع مربوط به آثار تركى مورد استفاده قرار نگرفته, يا كمتر استفاده شده بود; همچنين الذريعه از حيث كثرت معرفى نگارش هاى تركى نيز جايگاه خوبى به خود اختصاص داده است.
اين مجموعه به خواست خداوند در آينده به صورت كتابى مستقل به همراه افزوده هايى ـ در چندصد صفحه ـ به چاپ خواهد رسيد; ولى اينك به مناسبت پاسداشت مقام والاى علامه آقابزرگ تهرانى, تنها گزارشى از نگارش هاى تركى در كتابشناسى بزرگ الذريعه تقديم خوانندگان مى شود.

شمار آثار تركى در الذريعه

شمار آثار تركى در الذريعه, در حدود پانصد عنوان است كه اين آثار از مؤلفان مختلف و به لهجه هاى گوناگونِ زبان تركى مى باشد.

مؤلفان آثار تركى

پديدآورندگان آثار تركى در الذريعه چند دسته اند; دسته اى از آنها صاحبان چندين اثر هستند; مانند اميرعليشير نوايى و ملامحمد فضولى بغدادى كه نزديك ده اثر از آنها به تركى معرفى شده است; دسته اى ديگر پديدآورندگان يك اثر تركى بوده اند, يا اينكه در الذريعه يك اثر تركى از آنها گزارش شده است; مانند بيشتر مؤلفان.

كيفيت معرفى آثار

اطلاعات آقابزرگ در معرفى آثار در الذريعه ـ كه آثار تركى هم از آنها مستثنا نيست ـ به صورت زير قابل دسته بندى است:
1. اطلاعاتى در مورد مؤلف (نام و نسب, سال ولادت و وفات, محل زندگى, تخلص و… );
2. اطلاعاتى در مورد كتاب, به روش هاى زير:
* گزارش سال نگارش و محل آن;
* ذكر مُهدى اليه (كسى كه كتاب به نام او تأليف و به او اهدا شده است);
* گزارش محتوا با آوردن برخى از فصول يا اشاره به حال و هواى كلى اثر;
* گزارش آغاز و انجام كتاب;
* معرفى نسخه خطى اثر, مكان وجود نسخه و منبع معرفى نسخه;
* گزارش چاپ اثر و برخى از مشخصات آن (مكان چاپ, نوع چاپ (سنگى, حروفي… ), تاريخ چاپ و… );
* معرفى ترجمه ها, شرح ها و وابسته هاى اثر.
البته آقابزرگ در گزارش هاى خود از نگارش هاى تركى نيز همچون ديگر موارد, روش واحدى اتخاذ نكرده است; در برخى از گزارش ها چندين مورد از موارد بالا جمع است و در برخى ديگر فقط به آوردن كتاب و قيد (باللغة التركية) و (تركى) و امثال آنها اكتفا كرده است.

كتابخانه هايى كه بيشترين آثار تركى مخطوط در آنجاست

در مواردى, صاحب الذريعه, يك يا چند نسخه خطى از يك اثر را معرفى كرده, به محل وجود آن ها اشاره مى كند; در اين ميان بيشترين كتابخانه هايى كه آثار تركى معرفى شده در الذريعه را در خود جاى داده اند عبارتند از: ملى ملك, آستان قدس, مجلس, سپهسالار, مشكوة, دارالكتب مصر و كتابخانه هاى موصل.

منابع معرفى آثار تركى در الذريعه

آقابزرگ در معرفى آثار تركى بيشتر از همه, از منابع زير بهره برده است:
1. دانشمندان آذربايجان (تأليف محمدعلى تربيت);
2. مجالس النفائس (از امير عليشير نوايى);
3. ريحانة الادب (تأليف مدرس تبريزى);
4. قاموس الاعلام تركى (از شمس الدين سامى);
5. كشف الظنون (تأليف حاجى خليفه);
6. فهارس نسخ خطى.

موضوعات آثار تركى

موضوعات آثار معرفى شده, مختلف است و در بيشتر موضوعات, آثارى به چشم مى خورد; از كلام, فقه, تاريخ, تفسير و علوم قرآن گرفته تا هيئت, موسيقى, رمل, جغرافيا و… اينك با تمام اختلافات و گوناگونى هايى كه در ارائه فهرست آثار در بين فهرست نگاران وجود دارد, فهرستى از موضوعات نگارش هاى تركى در الذريعه را به شرح ذيل به دست مى دهيم:
1. عقايد و كلام
الامامة تأليف الهى اردبيلي1; عقائد الاسلام يا عقائد الشيعة منسوب به مقدس اردبيلي2; تاريخ آل محمد (تشريح و محاكمه) از بهلول بهجت افندى زنگه زوري3; اصول دين عوامى از ميرزا اكبر بن ميرزا محسن اردبيلى متوفى 41346; [ترجمه] الدرة الغراءفي نصايح الملوك والوزراء از شيخ محمود بن اسماعيل جيزرى در امامت. 5
2. فقه و حقوق
حقوق ارث از بهلول بهجت افندى زنگه زورى.6
3. اخلاق, عرفان و تصوف
جلاءالقلوب از محمدبن پيرعلى برگلي7; [ترجمه] ذخيرة الملوك از مولى مصطفى بن شعبان متخلص به سرورى.8
4. تفسير و علوم قرآن
رجوم الشياطين وافناءالمارقين از ميرزا ابوالقاسم بن محمدتقى بن محمد قاسم اردوبادى متوفى 91333; تفسير المير كريم از ميركريم, قاضى بادكوبه10; التفسير الجمالي على تنزيل الجلالي (ترجمه فتح الرحمان قطب الدين احمدبن عبدالرحيم دهلوى متوفى 1176). 11
5. تاريخ
السبع السيار في اخبار ملوك التاتار از شريف محمدرضا متوفى 121169; تاريخ الانبياءاز امير عليشير نوايى متوفى 13907; تاريخ احسن التواريخ از محمد فريدبيگ14, تاريخ جنگ فرانسه با روس15; شاهنامه (در وقايع سلطان حسين بايقرا متوفى 911 به نظم) از خواجه مسعود قمى نزيل هرات16; [ترجمه] ظفرنامه (در احوال تيمور, فرزندان, سيرت و فتوحات او)17; حديقة السعداء از ملامحمدبن سليمان فضولى بغدادى متوفى 18970; رياض القدس (در احوالات معصومين) از عباسقلى آقا باكيخانوف. 19
6. علوم و فنون
در اين بخش, كتاب هايى با موضوعات رمل, هيئت, موسيقى, خط و معدن و كشاورزى معرفى مى شود:
خط و خطاطان20; سلسلة الخطاطين از عالى افندي21; رسالة في الرمل از خواجه نصير طوسي22; رسالة افكار الجبروت في ترجمة اسرار الملكوت (در هيئت)23; مكتوب آخوندزاده (در اصلاح خط)24; [ترجمه] طبقات الارض (در معدن)25; حوادث العناصر (در چگونگى و علت ايجاد باران, رعد و برق, رنگين كمان و… )26; [ترجمه] جهان نماى جديد27; [ترجمه] ايقاع در موسيقى از شكراللّه احمد اوغلو28; [ترجمه] الشجرة والثمرة در رمل. 29
7. مراثى
از آنجا كه ادبيات تركى مخصوصاً در زبان تركى آذرى با مدح و مرثيه و مناقب امامان پاك شيعه, پيوندى ناگسستنى و محكم دارد, آثار رثايى را مستقل از ديوان ها و منظومه ها معرفى مى كنيم:
ديوان آهى تبريزي30; ديوان جودى تبريزي31; ديوان دخيل مراغه اي32; ديوان دلريش تبريزي33; ديوان راجى تبريزي34; توسلات صابر35; ديوان شهاب تبريزي36; ديوان صراف تبريزي37; ديوان غريق زنجاني38; ديوان قمرى دربندى (كنزالمصائب)39; ديوان لعلى تبريزي40; قيامت نامه از عبدالفتاح موسوى مراغي41; گنجينه مصائب از حاج محمدتقى فرش فروش, فرهادى تبريزى.42
8. لغت و فرهنگ نامه
اقيانوس في ترجمة القاموس (ترجمه قاموس فيروزآبادى)43; فرهنگ فارسى به تركي44; فرهنگ جغتايى (تركى به فارسى)45; كتاب سنگلاخ (تركى به فارسى)46; خلاصه عباسى (تلخيص كتاب سنگلاخ از ميرزا محمدبن عبدالصبور خويى).47
9. منظومه ها

ديوان ها

ديوان اميدى ترك48; ديوان بحرى ميانجي49; ديوان ثابت تبريزي50; ديوان حسينى گوركانى (سلطان حسين بايقرا)51; ديوان شاه اسماعيل خطايي52; ديوان خليفه محمد53; ديوان دلخون آذربايجاني54; ديوان دلسوز آذربايجاني55; ديوان ديوانه آذربايجاني56; ديوان ذاكر قره باغي57; ديوان ذكرى اردبيلي58; ديوان راجى تبريزي59; ديوان صراف تبريزي60; ديوان روحى بغدادي61; ديوان رشيد جغتايي62; ديوان زخمى هندى (به شش زبانِ فارسى, عربى, تركى, انگليسى, سانسكريت و اردو)63; ديوان زلالى شيرواني64; ديوان صابر شماخي65; ديوان صادقى افشار66; ديوان فضلى بغدادي67; ديوان فضولى بغدادي68; ديوان قوسى تبريزى (نزيل اصفهان و شاگرد آقاحسين خوانسارى)69; ديوان ابوالقاسم نباتي70 و… .
منظومه هاى ليلى و مجنون
مثنوى ليلى و مجنون از احمدي71; مثنوى ليلى و مجنون از خليلى برسوى بن المعى, متوفى 72938; مثنوى ليلى و مجنون از خيالى, معاصر سلطان سليم خان اول73; مثنوى ليلى و مجنون از سنان معاصر سلطان بايزيد74; مثنوى ليلى و مجنون از صالح بن جلال, متوفى 75973; مثنوى ليلى و مجنون از عيسى نجاتي76; مثنوى ليلى و مجنون از سليمان چلپي77; مثنوى ليلى و مجنون از فضولى بغدادي78; مثنوى ليلى و مجنون از امير عليشير نوايى.79
منظومه هاى يوسف و زليخا
مثنوى يوسف و زليخا از عبدالدليل بغدادى متوفى 80989; مثنوى يوسف و زليخا از شمس الدين احمد بن سليمان معروف به ابن كمال پاشا81; مثنوى يوسف و زليخا از شاعرى با تخلص شمسي82; مثنوى يوسف و زليخا از يحيى بيگ.83
ديگر مثنوى ها
مثنوى فيض نامه از مثالى تبريزي84; مثنوى قيامت نامه از عبدالفتاح مراغى متخلص به فتاح85; مثنوى فرهاد و شيرين از امير عليشير نوايي86; مثنوى حيرة الابرار از امير عليشير نوايي87; مثنوى مخزن الاسرار از حيدر ترك88; [ترجمه] مثنوى مهر و مشتري89; مثنوى نقش خيال از ابراهيم معلم زاده90; مثنوى ورقه و گلشاه از شاعرى با تخلص مسيحى (اين مثنوى به اسم شاه عباس اول سروده شده است)91; مثنوى بنگ و باده از فضولى بغدادي92; مثنوى ثعلبيه از ملامحمدباقر خلخالي93; مثنوى جنگ نامه از جنونى آذربايجانى.94
نصاب ها
در ميان آثار تركى معرفى شده در الذريعه چندين نصاب هم به چشم مى خورد: نجاة السالكين از شيخ موسى بن محمد حسين طهرانى متخلص به بيطار95; نصاب تركى به فارسى از ميرزاعلى بادكوبي96; نصاب شش زبان از يوسفى (هر واژه به شش زبان تركى, عربى, فارسى افغانى, هندى و كشميرى آورده است)97; مرقات الصبيان از سيد محمدباقر اصفهانى.98

برخى از آثار مهم و معروف

از آثار مهم و باارزشى كه به تركى در الذريعه معرفى شده, مى توان به آثار ذيل اشاره كرد: الامامة از الهى اردبيلي99; حديقة السعداء از فضولى بغدادي100; المحكمات بين اللغتين از امير عليشير نوايي101; اقيانوس فى ترجمة القاموس102; عقائد الاسلام منسوب به مقدس اردبيلي103; رسالة عوام الناس (در ردّ بابيه و…ـ)104; كتاب سنگلاخ105; شرح حافظ سروري106; مجالس النفائس107; مجمع الخواص از صادقى كتابدار108; رياض القدس ازعباسقلى آقا باكيخانوف109; نظم عهدنامه مالك اشتر110; جام دلنواز (شرح گلشن راز)111; قيامت نامه از عبدالفتاح مراغي112; كنز المصائب از قمرى دربندي113; تاريخ الانبياء از امير عليشير نوايي114; هوپ هوپ نامه; [ترجمه] مقدمة الادب زمخشرى. 115

چند نكته

1. چنان كه از اين مقاله برمى آيد, آثار معرفى شده شامل آثار مخطوط و مطبوع است.
2. آثار تركى اى كه در الذريعه معرفى شده اند يا خود مدخل مستقلى دارند, مانند بسيارى از موارد يا در ضمن معرفى اثرى كه به فارسى يا عربى است, به تركى بودن اصل اثر اشاره شده كه به اين دو زبان ترجمه, تلخيص و… شده اند; يا اينكه اصل, غيرتركى (عربى, فارسى, عبرى و لاتين) بوده و مدخلى مستقل دارد و در ضمن اشاره شده كه ترجمه يا شرح تركى آن نيز وجود دارد.
3. در ميان آثار تركى معرفى شده در مواردى تنها بخشى از اثر تركى است; يعنى اثر به صورت كامل تركى نيست; مانند مجمع الامثال116 كه در آن امثالى هم به تركى آمده است; يا برهان قاطع117 كه لغات تركى را هم دربر مى گيرد; يا جواهرالكلام118 كه در آن اشعارى به تركى درج شده است; البته شمار اين گونه موارد چشمگير نيست.
4. آثار تركى معرفى شده به لهجه هاى مختلف تركى است: جغتايى, آذرى, عثمانى. از آثارى كه به تركى جغتايى است, مى توان به نگاشته هاى امير عليشير نوايى اشاره كرد; اكثر پديدآورندگان آثار به تركى آذرى شاعران و نويسندگان ترك ايران و همچنين مؤلفانى از جمهورى آذربايجان, ايروان و… هستند و پديدآورندگان آثار به عثمانى عموماً از محدوده تركيه فعلى به ويژه در زمان امپراتورى عثمانى هستند.
5. برخى از آثار با عناوين دقيق معرفى نشده اند و آقابزرگ آثار را با آوردن عناوين كلّى اى مانند (ديوانِ… ), (ترجمه… ) يا (شرحِ… ) گزارش كرده است; با اينكه اين آثار عناوين مشخص دارند.
6. در مواردى هم پديدآورندگان آثار قطعاً شيعه نيستند; مانند مؤلف شرح حافظ سرورى يا محمدبن پيرعلى برگلى مؤلف جلاءالقلوب كه حنفى مذهب است.

1. همان, ج 15, ص 281.
2. همان, ص 284.
3. همان, ج 3, ص 213.
4. همان, ج 2, ص 196.
5. همان, ج 8, ص 103.
6. همان, ج 7, ص 43.
7. همان, ج 5, ص 125.
8. همان, ج 10, ص 21.
9. همان, ج 10, ص 164.
10. همان, ج 10, ص 164.
11. همان, ج 16, ص 106.
12. همان, ج 12, ص 128.
13. همان, ج 3, ص 236.
14. همان, ج 3, ص 227.
15. همان, ج3, ص 246.
16. همان, ج 13, ص 21.
17. همان, ج 15, ص 200.
18. همان, ج 4, ص 105 و ج 6, ص 384.
19. همان, ج 11, ص 335.
20. همان, ج 7, ص 179.
21. همان, ج 12, ص 215.
22. همان, ج 11, ص 250.
23. همان, ص 99.
24. همان, ج 22, ص 157 ـ 158.
25. همان, ج 15, ص 146.
26. همان, ص 350.
27. همان, ج 4, ص 95.
28. همان, ج 23, ص 257.
29. همان, ج 13, ص 41.
30. همان, ج 9, ص 12.
31. همان, ص 209.
32. همان, ص 320.
33. همان, ص 328.
34. همان, ص 346.
35. همان, ص 572.
36. همان, ص 553.
37. همان, ص 606.
38. همان, ص 788.
39. همان, ص 889.
40. همان, ص 946 ـ 947.
41. همان, ج 17, ص 223 و ج 19, ص 266.
42. همان, ج 18, ص 248.
43. همان, ج 2, ص 276.
44. همان, ج 16, ص 209.
45. همان, ص 196.
46. همان, ج 12, ص 236 ـ 237.
47. همان, ج 7, ص 229.
48. همان, ج 9, ص 97.
49. همان, ص 127.
50. همان, ص 182.
51. همان, ص 255.
52. همان, ص 298.
53. همان, ص 302.
54. همان, ص 328.
55. همان, ص 328.
56. همان, ص 335.
57. همان, ص 337.
58. همان, ص 339.
59. همان, ص 345.
60. همان, ص 606.
61. همان, ص 387.
62. همان, ص 361.
63. همان, ص 401.
64. همان, ص 405.
65. همان, ص 573.
66. همان, ص 581.
67. همان, ص 837.
68. همان, ص 838.
69. همان, ص 892.
70. همان, ص 1168.
71. همان, ج 19, ص 276.
72. همان, ص 277.
73. همان.
74. همان, ص 278.
75. همان.
76. همان, ج 18, ص 398.
77. همان, ج 19, ص 277.
78. همان, ج 18, ص 395.
79. همان.
80. همان, ج 19, ص 347.
81. همان, ص 345.
82. همان, ص 347.
83. همان, ص 349.
84. همان, ص 260.
85. همان, ص 266.
86. همان, ص 258.
87. همان, ج 7, صص 125 و 264.
88. همان, ج 19, ص 288.
89. همان, ص 315.
90. همان, ص 326.
91. همان, ص 332.
92. همان, ص 128.
93. همان, ص 144.
94. همان, ص 151.
95. همان, ج 24, ص 58.
96. همان, ج 24, ص 164.
97. همان, ص 165.
98. همان, ج 20, ص 313.
99. همان, ج 3, ص 41.
100. همان, ج 6, ص 384.
101. همان, ج 20, ص 137.
102. همان, ج 2, ص 276.
103. همان, ج 15, ص 281.
104. همان, ص 360.
105. همان, ج 12, ص 236.
106. همان, ج 13, ص 180.
107. همان, ج 19, ص 372.
108. همان, ج 20, ص 27.
109. همان, ج 11, ص 335.
110. همان, ج 24, ص 217.
111. همان, ج 13, ص 271.
112. همان, ج 17, ص 223.
113. همان, ج 18, ص 166.
114. همان, ج 3, ص 236.
115. همان, ج 22, ص 38.
116. همان, ج 20, ص 18.
117. همان, ج 3, ص 98 ـ 99.
118. همان, ج 5, ص 275.