ابوالفتوح و تفسيرى كم نظير



يكم: خداوند سبحان قرآن مجيد را در درازناى 23سال رسالت رسول الله(ص) براى هدايت انسان به مقصد اعلى و رسيدن او به مقصود والا و نقشبندى (حيات طيبه) فرو فرستاد و ابلاغ آموزه هاى آن و تبيين معارف عظيم و اعماق جليل آن را به عهده رسول الله(ص) گذاشت (و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزّل اليهم و لعلهم يتفكرون) و بر تو قرآن را نازل كرديم تا آنچه را براى مردم نازل شده است برايشان بيان كنى و باشد كه بيانديشند).
بدين سان تفسير كتاب الهى ـ با توضيح ها, تبيين ها و گزارش هاى رسول الله(ص) از معارف و حقايق آيات الهى و نيز پاسخ هاى آن بزرگوار در برابر پرسش هاى مردم از ابهام ها و چگونگى آيات ـ در روزگار رسول الله(ص) شكل مى گيرد و با تلاش صحابيان و با جدّ و جهد تابعيان فراگيرتر مى شود و آن گاه با دامن گسترى تفسير بر شهرها و آبادى ها و ورود انديشه هاى گونه گون به حوزه فرهنگ اسلامى و تعامل عالمان و مفسّران با آن انديشه ها جريان ها و رويكردها; مواضع مختلفى در آستانه قرآن و تفسير آيات الهى چهره مى بندد و چنين مى شود كه صدها بل هزاران اثر مكتوب فاخر و ارجمند در آستانه قرآن تدوين مى شود و ميراث مكتوب اسلامى را شكوه و جلوه مى بخشد; مصطفى صادق رافعى نوشته است:
از زمانى كه تاريخ به وجود آمده است, كتابى شناخته نشده است كه به اندازه قرآن يا نزديك به آن شرح و تفسير بر آن نگاشته يا تأليف و تصنيف درباره اش شده باشد, مثلاً ابوعلى اسوارى قرآن را به تواريخ و سير و وجوه تأويلات تفسير كرد, او از سوره بقره شروع نمود و 36 سال در اين كار كوشيد تا مرد و اين سوره به آخر نرسيد, صاحب كشف الظنون برخى از تفاسيرى را كه تا زمان او نوشته شده ياد كرده و تا سيصد و چند تفسير نامبرده و گفته است بعضى از اينها در چندين مجلد است كه گاهى عدد مجلدات از صد تجاوز مى كند, از جمله ابوبكر ادخوى متوفاى 388 تفسير الأستغناء در صد جلد نوشته است و اين مرد امام بلا معارض عصر خود در عربيت و بسيارى از علوم بوده است, فيلسوف مشهور ارنست رنان بر مدركى دست يافته كه در يكى از كتابخانه هاى اسلامى اندلس كه نصارا آتش زده اند تفسيرى در سيصد مجلد بوده است و شعرانى در كتاب المِنَن تفسيرى را در يك هزار جلد نامبرده است. بديهى است كه اين تفاسير غير از كتب و رسائل و تأليفاتى است كه درباره قرآن يا راجع به بعضى مواضع و مسائل و مطالب آن نوشته شده, كه شماره آنها را جز خدا كسى نمى داند و آنچه مردم مى توانند بدانند اين است كه اين كتاب عجيب بزرگ ترين معجزه تاريخ علمى در روى زمين است كه تاكنون نظيرى نداشته و در آينده نيز نخواهد داشت.1
دوم: از آن روزگارانى كه اسلام در سرزمين ارجمند و والاى ايران چهره گشود و مردمان بخرد و انديشور اين مرز و بوم با آن آيين رهايى ساز, سپيدى آفرين و معارف درياوار و حقايق فاخر و آموزه هاى آفتاب گونش روياروى شدند بدان دل بستند و به خدمت آن درآمدند و هزاران هزاران اثر و كتاب در ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى به خامه آوردند. ميراث مكتوب ايرانيان غالباً به زبان والا و ارجمند قرآن يعنى عربى است و بخش درخور توجهى به زبان شيرين مادرى آنان يعنى فارسى. آثار فارسى ايرانيان در آستانه فرهنگ اسلامى همه ابعاد اين فرهنگ را فرا گرفته است و تفسير و علوم قرآنى از جمله ميدان هاى پر حضور و بسيار شاخص و زيباى آن است.2
سوم: تفسير ابوالفتوح رازى با عنوان روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن و يا روح الجنان و روح الجنان3 مفصل ترين, مهمترين, بزرگ ترين تفاسير فارسى شيعى است. مؤلف بزرگوار اين اثر گرانقدر با اطلاعات وسيع از فرهنگ اسلامى تفسيرش را از آگاهى هاى سودمند و مباحث ارزشمند و گونه گون آكنده است. مرحوم شعرانى نوشته اند:
در ادب و بيان و صرف و نحو و لغت و امثال آن, غايت جهد را به كار برده است و منت هاى تحقيق به عمل آورده است و هيچ جهت فروگذار نكرده است. آن اندازه شواهد از اشعار عرب و امثال كه براى بيان لغات و قواعد عربيت آورده در هيچ يك از تفاسير, مانند كشاف و تفسير طبرى نياورده اند … مؤلف در علم كلام, طريق توسط پيموده است و روش قدما را برگزيده. تفسير رازى در علم كلام و عقليات بيش از ساير تفاسير مداخله نموده, اما غالباً از حدّ تفسير پاى بيرون نهاده است و تشكيكات و مجادلات خارج از مدلول آيات, كه در تفسير بدانها نياز نيست هم آورده است.4
عالمان, مفسران و محققان پس از مؤلف يكسر در تجليل و تكريم از اين تفسير سخن رانده اند. قاضى نورالله شوشترى در كتاب ارجمند مجالس المؤمنين نوشته است: (اين تفسير در رشاقت تحرير و عذوبت تقرير و دقت نظر, بى نظير است).5
مورخ و كتاب شناس محقق ميرزا عبدالله افندى نوشته: (تفسير فارسى او از بزرگ ترين و سودمندترين و پر فايده ترين كتاب هاست من آن را خوانده ام, دريايى است موج خيز).6
مورخ معتمد و محدث موثق حضرت حاج شيخ عباس قمى نوشته اند: (… امام با سعادت و پيشواى مفسران, ترجمان كلام الله مجيد و صاحب روض الجنان در تفسير قرآن است, همان تفسيرى كه حاوى هر چيزى است كه جان ها به آن اشتها دارند و چشم ها از آن لذت مى برند و شخص فقيه, مفسر, مورخ و واعظ و غيرهم از آن برخوردار مى شوند).7
ابوالفتوح عالمى پر اطلاع, خطيبى زبردست و واعظى توانمند بود, از اين روى مسائل اخلاقى, اجتماعى و موضوعات مرتبط به هدايت و تربيت انسان در اين تفسير جلوه اى ويژه دارد. پرداختن به ابعاد مختلف و زواياى گونه گون اين تفسير در اين مجال ممكن نيست. خوشبختانه در مقالات بسيارى كه فاضلان, عالمان و قرآن پژوهان در جهت تبيين و توضيح تحليل و گاه نقد اين اثر گرانسنگ به خامه آورده اند ابعاد گسترده اين تفسير ارجمند به درستى و استوارى شناسانده شده است, اما اكنون از اشاره و گرچه گذرا به مهمترين جلوه آن يعنى نثر فارسى و نقش مهم آن در ميراث زبانى اين مرز و بوم نمى توان گذشت. استاد احمد احمدى بيرجندى درباره آن نوشته است:
از جهت شيوه نثر, چون تفسير ابوالفتوح رازى در نيمه اول قرن ششم هجرى نگاشته شده, دنباله شكوفايى نثر مرسل و ساده است كه در قرن چهارم و پنجم هجرى رواج داشته و قابوسنامه و ديگر كتب اين دوره بدان نثر نوشته شده است.
نثر تفسير ابوالفتوح حالت بينابين دارد كه در آن, هم نثر مرسل و ساده ديده مى شود و هم آثار نثر مسجّع و حتى متكلّف در جاى جاى آن ديده مى شود, اما چون اين كتاب در باب علم تفسير است شواهد زيادى و گاه بيش از حد, از اشعار عربى در اثبات استعمال لغات در شواهد مستند آمده و بحث در مسائل فقهى و لغوى و كلامى هم در آن كم نيست, به ويژه كه به عقيده برخى از صاحب نظران نثر ابوالفتوح رازى بيشتر خطابى است. آن جا كه ميدان سخن گشاده بوده است, مانند نقل داستان ها و قصص و تاريخ, نويسنده بيشتر به نثر ساده پرداخته است كه نمونه هاى آن را كامل تر در مبيّن اين (گزينه) ملاحظه خواهيد كرد. اين امر به خاطر آن است كه ابوالفتوح به وعظ و موعظت مى پرداخته و بدان گرايشى داشته است.8
آقاى دكتر محمدجعفر ياحقى كه ساليانى با اين كتاب دمساز بوده است درباره نثر آن نوشته است:
زبان تفسير, چه در بخش هاى ترجمه و چه در بخش هاى تفسيرى, استوار و ادبى و در عين حال ساده است و جز در بخش هاى اندكى از مقدمه و پاره اى مباحث ذوقى و عرفانى از شيوه نثر مرسل پيروى مى كند. ترجمه آيات در نسخه هاى كهن يا نزديك به زمان مؤلف, اصيل و حاوى مفردات و تعبيرات كهن و لهجه اى است و از جهات متعدد زبانى با زيرنويس آيات در ترجمه تفسير طبرى قابل مقايسه است.9
بالاخره ياد كنيم از علامه ذوفنون و شخصيت بى بديل تاريخ معاصر حضرت آيت الله حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى كه تصحيحى استوار از تفسير ابوالفتوح به دست داده, وى در اين زمينه گفته است:
تفسير شيخ ابوالفتوح رازى از جهت فصاحت لفظ و لطف عبارت بر همه تفاسير فارسى شيعه رجحان دارد. با اين كه مؤلف اصلاً نژاد عرب است, چون خاندان او ساليان دراز در بلاد عجم زيسته و او خود در ادب زبان فارسى از نظم و نثر تبحر كامل داشت, كتاب او از بزرگ ترين نمونه هاى نثر فصيح فارسى است و آن لطف تحرير و عذوبت بيان كه در آن است در تفاسير ديگر نيست و اگر عبارت او براى مردم زمان ما اندكى غير مأنوس باشد به اندك ممارست مأنوس مى گردد, چنان كه نثر و نظم آن عهد حتى اشعار فردوسى براى آنها كه ممارست ندارند, چندان دلپذير نيست.10
به هر حال تفسير ابوالفتوح رازى از تفاسير بسيار مهم شيعى است كه نگريستن بدان و تأمل در صفحات زرين آن مى تواند بهره هاى فراوانى نصيب خواننده و جستجوگر معارف قرآن كند. اكنون جاى بسى خوشبختى و سرور است كه مؤسسه فرهنگى دارالحديث ـ از پس برگزارى گردهمايى بسيار ارجمندى در شناخت, شناسايى و شناساندن ابعاد فكرى و علمى حضرت عبدالعظيم حسنى11 و در جهت تكريم و تجليل از عالمان, فقيهان, متفكران و بزرگان ديار رى ـ به برپايى (كنگره بزرگداشت شيخ ابوالفتوح رازى) دست يازيده است. آنچه در كنگره پيشين شكل گرفت و آثار ارجمندى كه در آن كنگره عرضه شد نويدبخش آن است كه اين گردهمايى نيز پر مايه و ماده و فاخر و فخيم و ارجمند و ثمربخش خواهد بود. (آينه پژوهش) كه بهسازى نشر و يارى رسانى به تحقيق و ارجگذارى به محققان, پژوهشيان, بزرگان قبيله قلم و قله هاى افراشته دانش و بينش را هماره وجهه همت خود قرار داده است بر آن شد تا ضمن دست مريزاد به بانيان بزرگوار اين مجمع فاخر و استقبال از چنين تلاش هاى شايسته فرهنگى ـ همكارى و همدلى و همراهى را ـ شماره اى ويژه اين مجمع سازد و اين است آنچه با اين نيت ـ ان شاءالله ـ خير, با يارى و همكارى و همدلى تنى چند از عالمان, محققان و كتابشناسان و فاضلان فراهم آمده است.
بار ديگر ضمن ستايش اين تلاش والاى فرهنگى به پديدآورندگان اين مجمع عظيم دست مريزاد گفته توفيق بيش از پيش همگان و آن عزيزان را در جهت اعتلاى فرهنگ دينى و گسترش آگاهى هاى سودمند اسلامى از خداوند مسألت داريم.
والله من وراء القصد آينه پژوهش1. اعجاز القرآن, ص124; ترجمه آن, ص107.2. ر.ك: شهيد مرتضى مطهرى, خدمات متقابل اسلام و ايران; اسلام و ايران, داود الهامى و…3. درباره چگونگى نام اين تفسير در مقامى ديگر توضيحاتى آورده ام, ر.ك: مجله حوزه, شماره20, ص81 .4 . تفسير ابوالفتوح رازى, مقدمه (چاپ مرحوم شعرانى).5 .مجالس المؤمنين, ج1, ص490.6 . رياض العلماء, ج, ص158.7 . هدية الاحباب, ج1, ص240.8 . شناخت نامه, ج3, ص275.9 . همان, ص326.10 .همان, ج1, ص43.11 . ر.ك: آينه پژوهش, سال چهاردهم, ش80(خرداد و تير 83), ويژه كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم حسنى(ع).