شطحيات صوفيه يا طريقه شطاريه!
فريامنش مسعود

 نقدى بر ترجمه كتاب (تمدن اسلامى در سرزمين هاى مالايى) تمدن اسلامى در سرزمين هاى مالايى, به اهتمام تائب عثمان و ديگران, ترجمه محمدجواد ناطق پور و همكاران, مركز مطالعات فرهنگى ـ بين المللى سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى به كوشش دفتر سازمان هاى بين المللى, 1380.
اين كتاب را جناب آقاى محمدجواد ناطق پور و تنى چند از همكاران ايشان ترجمه كرده اند و از سوى مركز مطالعات فرهنگى بين المللى سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى به طبع رسيده است.
ذكر اين نكته ضرورى است كه راه يافتن نقايص و اشتباهاتى چند در كار هر مترجمى, البته به استثناى مترجمان چيره دستِ نام آشنا, امرى محتمل است. اما گاه مى شود كه كژى ها و كاستى هاى بسيارى در ترجمه اى راه مى يابند و درست همين جاست كه وظيفه هر انسان حق گو و حق طلبى است كه از سرِ صدق و دردمندى آنها را در منظر و مرئى خواننده قرار دهد, چرا كه بيم آن مى رود كه خواننده ناآشنا به سبب اطلاعات نادرست به بيراهه رود و در دام اشتباه گرفتار آيد. البته تشخيص و برشمردن كژى ها و نقايص بارز و برجسته اى كه در كتاب تمدن اسلامى در سرزمين هاى مالايى راه يافته اند كار صعب و دشوارى نيست و حتى براى طالب علم نياموخته و كم دانى چون نگارنده اين سطور نيز كار سهل و آسانى است. فقط كافى است متن اصلى كتاب و ترجمه آن را كنار هم نهيم و به دلخواه صفحه اى از ترجمه را با متن اصلى آن مطابقت دهيم, چنان كه ناقد نيز به همين نحو عمل كرده است. ناگفته نماند ناقد تنها به احصا و معرفى اشتباهات و نقايصى پرداخته كه بسيار بارز و برجسته اند و به اصطلاح مته به خشخاش نگذاشته است. از اين رو از ذكر اشكالات و اشتباهات مربوط به ويرايش اثر يا تلفظ نادرست اعلام خاص, مگر در مواردى معدود, تن مى زند و وجهه همت خود را تنها معطوف به ده الى يازده صفحه از كتاب 457 صفحه اى مى كند, يعنى كمى بيشتر از دو درصد متن ترجمه. در هر مورد نيز ابتدا اصل انگليسى خواهد آمد و سپس ترجمه مترجمان محترم (از اين پس: ترجمه) و پس از آن, ترجمه پيشنهادى (از اين پس: پيشنهاد). افزون بر اين, هرجا كه لازم باشد توضيحى نيز پس از ترجمه پيشهادى خواهم آورد. كار نقد اين ترجمه را از عنوان كتاب آغاز مى كنيم:
1. ISLAMIC CIVILIZATION IN THE MALAY WORLD
MALAY به مالايى ترجمه شده است. با يك بار رجوع به فرهنگ لغات انگليسى ـ فارسى درمى يابيم كه معادل اين كلمه مالايايى است. البته مالزيايى هم مى توان گفت, ولى از آن جا كه مؤلف در صفحه 51 متن اصلى ميان مالايايى ها مالزى, سنگاپور و ديگر كشورهاى آسياى جنوب شرقى تمايز نهاده است, وجه راجح آن است كه عنوان كتاب را به تمدن اسلامى در جهان مالايايى ترجمه كنيم.
2. the Indo.Chinese Peninsula
مترجم/ مترجمان شبه جزيره هندوچين را پنسولاى هندوچين آورده است/اند (صفحه نخست مقدمه كتاب)
3. در سطر زيرين نيز or sometimes fondly referred to as Nusantara ترجمه نشده است.
4. Austronesian family of languages are in turn grouped into four families: Indonesian, MelaneSian, Micronesian and polynesian.
ترجمه: استرونيژين در عرض به چهار شاخه اندونزيايى, ملانزيايى, ميكرونزيايى و پلى نزيايى تقسيم مى شوند.
پيشنهاد: خانواده زبان هاى آسترونزيايى به نوبت در چهار خانواده اندونزيايى, ملانزيايى, ميكرونزيايى و پلى نزيايى دسته بندى مى شوند.
توضيح:
الف) family of languages ترجمه نشده است.
ب) معادل صحيحِ Austronesian آسترونزيايى است و نه استرونيژين.
ج) in turn بايد (به نوبت) ترجمه شود و نه در عرض.
5. When the Europeans made the first inroads into the area -the Sapnish, Portuguese, Dutch and English- they found.ة
ترجمه: وقتى كه اروپايى ها, اسپانيايى ها, هلندى ها و انگليسى ها, اولين حملات خود را به سوى اين ناحيه آغاز كردند…
پيشنهاد: هنگامى كه اروپايى ها ـ يعنى اسپانيايى ها, پرتغالى ها, هلندى ها و انگليسى ها ـ براى نخستين بار اين ناحيه را تصرف كردند…..
توضيح:
الف) مگر اسپانيايى ها, هلندى ها و… آسيايى يا افريقايى اند؟
ب) Portugese ترجمه نشده است.
ج) مترجم/ مترجمان inroads را جمع تلقى كرده و آن را حملات ترجمه كرده است/اند, در حالى كه make inroads into روى هم به معناى تصرف كردن است (البته در مورد ناحيه و منطقه).
تا اين جا تنها به نقد صفحه نخستِ بخش مقدمه كتاب پرداختيم و در ادامه به نقد صفحه اول و دوم فصل اول خواهيم پرداخت; در اين بين نگاهى گذرا به صفحات بعدى نيز خواهيم داشت.
در اولين سطر فصل اول صفحه 3 متن اصلى (صفحه 33 متن ترجمه) مؤلف مى گويد:
6. The "State" had existed for many centuries in the Malay world prior to the coming of Islam and colonialism to the region.
ترجمه: ايالت (state) در سرزمين مالايى از قرن ها پيش, قبل از آمدن اسلام و حاكم شدن مذهب وجود داشت.
پيشنهاد: حاكميت دولتى در جهان مالايايى, قرن هاى متمادى پيش از آمدن اسلام و استعمار به آن ديار وجود داشت.
توضيح:
الف) سؤال ناقد از مترجم/ مترجمان محترم اين است كه اصلاً اين عبارت چه معناى محصلى تواند داشت؟
ب) state احتمالاً به خاطر به كار رفتن governance در چند سطر پايين تر به ايالت ترجمه شده است.
ج) colonialism to the region به حاكم شدن مذهب ترجمه شده است. مى توان پذيرفت كه region به علتِ خطاى بصرى به religion ترجمه شده است, اما معلوم نيست كه مترجم/ مترجمان محترم colonialism را چگونه به حاكم شدن برگردانده است/اند, البته در صفحه بعد colonialism به معناى صحيح خود, يعنى استعمار ترجمه شده است.
در سه سطر بعد آمده:
7. From the time when Malays were animistsة.
ترجمه: از زمانى كه مالايى ها حيوان پرست (animist) بودند….
پيشنهاد: از زمانى كه مالايى ها جان گرا بودند….
توضيح:
الف) animist حيوان پرست ترجمه شده است.
ب) در يك سطر پايين تر the type of ترجمه نشده است.
8. its changing modalities of governance.
ترجمه: چگونگى حكومت در حال تغييرش
پيشنهاد: حالتمندى هاى متغير حكومتش
توضيح:
الف) changing صفت modalities است, ولى در ترجمه به گونه اى آمده كه گويى صفت governance است.
9. individual states.
ترجمه: ايالت هاى فردى.
پيشنهاد: يكايك حاكميت هاى دولتى.
توضيح:
هرگاه كلمه اى كه پس از individual مى آيد جمع باشد بايد individual را به يكايك ترجمه كرد, نه فردى.
10. The extent to which such forces influence the character and operations of the state very according to the particular exigencies and circumstances confronting the state.
ترجمه: ميزانى كه طبق آن, چنين نيروهايى بر خصوصيت و عملكرد ايالت, طبق ضرورت ها تأثير مى گذارند و شرايط خاصى كه ايالت با آن روبه رو مى شود, متفاوت است.
پيشنهاد: ميزان تأثير چنين نيروهايى [عواملى] بر خصيصه و عملكردهاى حاكميت دولتى عيناً مطابق بود با مقتضيات و شرايط خاصى كه حاكميت دولتى با آنها مواجه بود.
توضيح:
الف) افزون بر پيچيدگى زياده از حد ساختار عبارت, معلوم است كه مترجم/ مترجمان محترم very را vary خوانده است/اند و ازاين رو تمام جمله را اشتباه ترجمه كرده است/اند.
ب) institutions در سه سطر بعد به ارگان ها ترجمه شده است.
11. The same confluence of forces and currents shaped, since early times, The nature and role of Islam in the states that comprised the Malay worldة.
ترجمه: چنين برخوردى از نيروها و عوامل رايج و طبيعت و نقش اسلام در ايالت هايى كه سرزمين مالايى را در بر داشت از زمان هاى قديم شكل گرفت.
پيشنهاد: از همان ابتدا, همين هم آميزى فشارها و كشمكش ها بر شكل گيرى هويت و نقش اسلام در حاكميت هاى دولتى اى, كه جهان مالايايى را دربر مى گرفت, تأثير گذارد.
توضيح:
الف) مترجم/ مترجمان the same به معناى همين/همان را such ترجمه كرده است/اند.
ب) confluence به (برخوردى از) برگردانده شده است. اگر اين برگردان در اين جا صحيح هم باشد كدام فارسى زبانى را ديده ايم كه اين گونه سخن بگويد, مثل اين كه به جاى برخورد تمدن ها بگوييم: برخوردى از تمدن ها.
پ) the nature and role of Islam مفعول فعل shape است, اما در متن ترجمه در كنار The same confluence of forces and currents فاعل آن تلقى شده است.
ت) nature بايد در اين جا هويت ترجمه مى شد و نه طبيعت.
ث) معلوم نيست صفت رايج در برابر كدام كلمه انگليسى قرار گرفته است. از اين گذشته در كجاى متن اصلى مى بينيم كه جملات به نحوى كه مترجم/ مترجمان آورده است/اند به هم عطف شده باشند.
12. در صفحه بعد, يعنى 4 متن اصلى و 34 از متن ترجمه, norm به خاصيت طبيعى ترجمه شده است.
13. the essentially indigeneous Buddhist/Hindu traits.
ترجمه: آثار لودايى و هندوى بومى.
پيشنهاد: ويژگى هاى اساساً بومى بودايى/هندويى.
توضيح:
الف) the essentially در ترجمه حذف شده است.
ب) traits به آثار ترجمه شده است و بودايى ـ هندويى نيز به يكديگر عطف شده اند.
14. Other socio-economic and polititical imperatives.
ترجمه: ديگر جنبه هاى حاكم اجتماعى ـ اقتصادى و سياسى.
پيشنهاد: ديگر اقتضائات اجتماعى ـ اقتصادى و سياسى
توضيح:
معلوم نيست كه imperatives چگونه به جنبه هاى حاكم برگردانده شده است.
15. in terms of.
ترجمه: در دوره هاى.
پيشنهاد: بر حَسَبِ.
16. ارجاع درون متنى مؤلف و نيز پاورقى همين صفحه ترجمه نشده است.
17. از سطر چهارم پاراگراف دوم صفحه 4 متن اصلى تا سطر سوم پاراگراف سوم همين صفحه ترجمه نشده است, يعنى پنج سطر.
18. the Indo-Chinese peninsula.
شبه جزيره هندوچين تنها به چين ترجمه شده است.
در چند سطر پيش نيز Mahayana در ترجمه حذف شده است.
19. world view.
ترجمه: ديدگاه جهانى.
پيشنهاد: جهان بينى.
20. animistic.
ترجمه: جاندارانگارى.
پيشنهاد: جاندار انگارانه.
در مورد نقايص مربوط به ويرايش اين كتاب اين عبارات را بنگريد (البته در صفحات بعد نمونه هاى ديگرى را نيز خواهيم ديد): … اصول دينى اى كه در عقايد و سنت هاى animistic (جاندار انگارى) طبقه بندى شده… (ص7 متن اصلى و 37 متن ترجمه).
يا اين جمله را كه در آغاز پاراگراف آمده بنگريد:
Buddhist (آئين بودا) در دنياى مالايا, شكلى از تحصيلات رسمى را وارد كرد كه در مؤسسه انجام مى گرفت(ص201 متن اصلى و 255 متن ترجمه).
البته اين ترجمه مشحون از اين گونه نوآورى هاست كه برشمردن آنها از حد اين مقاله درمى گذرد. از آن رو مى گويم نوآورى كه تا به حال نديده بوديم كه در تأليف يا ترجمه اى به زبان فارسى با رسم الخط انگليسى آغاز شود و سپس به اصطلاح معادل آن معادل آن در داخل پرانتز آورده شود. پيداست كه ويرايشى هم بر روى اين كتاب صورت نگرفته است, چه رسد به مقابله متن اصلى با متن ترجمه. بركنار از اين, سؤال ناقد از گروه مترجمان اين است كه اگر هر مترجمى فصلى از كتاب را ترجمه كرده است, چرا در يك صفحه colonialism به حاكم شدن ترجمه شده است و در صفحه يا صفحات بعد به استعمار. يا اين كه animist در يك صفحه به حيوان پرست و در چهار صفحه بعد animistic به جاندار انگارى ترجمه شده است. البته در اين جا كارى به درست يا نادرست بودن معادل فارسى آنها ندارم, اما همين كه مثلاً به جاى حيوان پرستى جاندار انگارى آمده, نشان از اين مى دهد كه مترجمِ آن صفحه مى دانسته كه جاندار انگارى با حيوان پرستى تفاوت دارد. هرچند ناقد سخن خود را با قطع و يقين و در قالب حكمى كلى بيان نمى كند, ولى گروه مترجمان به خوانندگانِ كتابشان اين حق را بدهند كه چنين گمانى داشته باشند.
21. ارجاعات درون متنى صفحه ده متنِ اصلى حذف شده و پاورقى ده سطرى آن نيز ترجمه نشده است(ص39 متن ترجمه).
در همان صفحه مؤلف مى گويد:
22. Early Malay states were powerful entities but the notion of a "state" in pre-colonial Malay society was somewhat fluid and did not correspond to the spatial areaة.
ترجمه: ايالت هاى اوليه مالايى قدرتمند بودند, اما انديشه ايالت در جامعه مالايى قبل از استعمار تا حدى متغير بود و با فضاى فكرى منطقه مطابقت نداشت….
پيشنهاد: نخستين حاكميت هاى دولتى مالايايى موجوديت هاى مقتدرى بودند, اما انگاره حاكميت دولتى در جامعه مالايايى پيش از استعمار نسبتاً متغير بود و با قلمرو مكانى مطابقت نداشت….
توضيح:
الف) entities در ترجمه حذف شده است.
ب) the notion of a state به انديشه ايالت ترجمه شده است. نمى دانم اگر از مترجم/مترجمان محترم پرسيده شود كه انديشه ايالت را توضيح دهيد چه جوابى خواهند داشت.
ج) the spatial area به فضاى فكرى ترجمه شده است.
در صفحه 144 (فصل چهارم) متن اصلى و صفحه 190 متن ترجمه:
23. Local beliefs and deities.
ترجمه: باورهاى محلى و الوهيتى.
پيشنهاد: عقايد و آلهه محلى.
توضيح: مترجم/مترجمان محترم حتى متوجه علامت جمع در deities نشده اند و آن را وصفى براى beliefs دانسته اند.
در صفحه 160 (فصل چهارم) متن اصلى و 209 متن ترجمه:
24. the shattariyyah order.
ترجمه: تعليم شتريه.
پيشنهاد: طريقه شطّاريه.
توضيح:
الف) order به معناى طريقه, فرقه و مسلك است و نه تعليم.
ب) متأسفانه اطلاعات مترجم/مترجمان محترم از دانش اديان و مذاهب آن قدر نازل بوده كه قادر به خواندن اصطلاحات و واژه هاى معروفى چون اَرتَه شاستَرَه Arthasastra (ص36 متن ترجمه), مهابهاراتَه Mahabaratta (ص36 متن ترجمه), قوانين مَنُو Manu, كَرمَه Karma (ص113 متن ترجمه) بوجَنگَه bhujangga (ص24 متن ترجمه), سَبَّت sabbath (ص99 متن ترجمه), گورو Guru (ص208 متن ترجمه) و… نبوده است/اند. البته اين يكى از نقص ها و كاستى هاى متن اصلى كتاب است كه آوانويسى واژه هايى از اين دست را دقيقاً نشان نداده است.
در صفحه 99 متن ترجمه و 68 متن اصلى:
25. the prayer hall.
ترجمه: نمازگزاران.
پيشنهاد: نمازخانه.
در صفحه 99 متن ترجمه و 69 متن اصلى:
26. the mihrab is constructed to face Makkah, the proper direction of prayer (kiblat).
ترجمه: محراب به دليل مطابقت با جهت نمازگزاران به سمت قبله ساخته مى شود.
پيشنهاد: محراب را به سوى مكه مى سازند, يعنى جهت صحيح نماز خواندن (قبله).
توضيح:
الف) مكه در ترجمه حذف شده است.
ب) the proper مطابقت معنا شده است.
ج) prayer همان طور كه پيش از اين ديديم به نمازگزاران ترجمه شده است.
د) خداى را سپاس كه پس از گذشت چهارده قرن از ظهور اسلام, دانستيم كه اين نمازگزاران نيستند كه در جهت قبله مى ايستند, بلكه اين قبله است كه بنابر جهتِ ايستادن نمازگزاران مشخص مى شود.
البته صفحه 99 متن ترجمه از حيث سبك نگارش شاهكار مترجم/مترجمان كتاب است, براى نمونه به اين اشكالات بنگريد:
مؤلف مى گويد: امام جماعت نماز را امامت مى كند (the imam leads the prayer) ولى مترجم/مترجمان محترم آورده است/اند: امام نماز را رهبرى مى كند.
مؤلف مى گويد: مالايايى ها روزجمعه را مثل روز سَبَّت محسوب نمى دارند و به هر مكلفى توصيه مى شود كه در نمازجمعه شركت كند (Malay do not reserve Friday as a sabbath, and every adult is enjoined to atlend Friday prayer) ولى مترجم/مترجمان محترم آورده است/اند:
مالايى ها جمعه را به عنوان يك روز sabbath به حساب نمى آورند و به همه بزرگسالان سفارش مى شود كه در نمازجمعه حضور به هم رسانند (مترجم/مترجمان محترم هركجا كه as را ديده است/اند آن را (به عنوان) ترجمه كرده اند و فراموش كرده اند كه as داراى معانى ديگرى هم هست و در بسيارى از موارد ترجمه آن نيز ضرورى نيست, افزون بر اين بزرگسالان را در لسان دين اسلام مكلفين مى گويند).
مؤلف مى گويد: بنابراين جمعه را نمى توان با يكشنبه مسيحيان يا شنبه يهوديان يكى گرفت. (therefore Friday cannot be equated with the christianصs sunday or the Jewish saturday)
ولى مترجم/مترجمان محترم آورده است/اند: (پس جمعه نمى تواند با يكشنبه مسيحيان و شنبه يهوديان يكسان پنداشته شود). چنان كه ملاحظه مى كنيم در نگارش كتاب از اين نكته غفلت شده است كه عبارات و جملات فارسى را حتى المقدور بايد در سياق عبارات و جملات معلوم نگاشت و نه مجهول.
تكرار مكرر (يك) در سطر ذيل از همان صفحه (مترجم/مترجمان محترم هرگاه a و يا an را ديده اند آن را به يك ترجمه كرده است/اند):
(مسجد در يك جامعه مالايى با الوار و كف چوبى و معمولاً سقف آهنى چين دار كه يك طرح برجسته است بنا مى گردد. فضاى اصلى مسجد به وسيله سقف هاى هرمى شكل پوشيده شده است. چگونگى بالا رفتن شيب آن در مقايسه با ديگر بناها يك طرح منحصر به فرد در روستاهاى مالايى است. شيب سقف عموماً به چهار طرف مسجد منتهى مى شود. قسمت جلويى با يك ديوار كامل براى ساختن يك ايوان به اندازه يك پنجم فضاى اصلى جدا شده است. باقى ساختمان يك هال بزرگ خالى با يك مقدار وسائل ضرورى متناسب براى يك گردهمايى است).
27. the great kubah or dome.
ترجمه: گنبد.
پيشنهاد: گنبد يا قبه بزرگ.
در ص67 متن اصلى و 97 فارسى آمده:
28. The other pillar is a doctrinal attestation of fith in the oneness of God and prophethood of Muhammad.
ترجمه: اصول ديگر كه مربوط به شهادت عقيدتى و گواه ايمانى است اعتقاد به وحدانيت خداوند و نبوت حضرت محمد(ص) مى باشد.
پيشنهاد: ركن ديگر عبارت است از شهادت عقيدتى ايمان به وحدانيت خداوند و نبوت حضرت محمد(ص).
توضيح:
الف) pillar به اصول برگردانده شده است, در حالى كه مفرد است.
ب) adoctrinal atlestation of fith inة به شهادت عقيدتى و گواه ايمانى ترجمه شده است.
29. the understanding of elaborate religious teachings.
ترجمه: درك از آموزش نكات ظريف و ريز دين.
پيشنهاد: فهم تعاليم پر تفصيل دينى.
در صفحه 168 متن اصلى و 219 متن ترجمه آمده:
30. Sufy order
ترجمه: عرفان.
پيشنهاد: سلسله.
در همان صفحه آمده:
31. he was affiliated with this sufi order.
ترجمه: او با اين نوع عرفان آشنا بود.
پيشنهاد: او وابسته به اين سلسله بود.
توضيح:
affiliated with به معناى وابسته بودن به چيزى است و نه آشنا بودن با چيزى
در صفحه 174 متن اصلى و 224 متن ترجمه آمده:
32. shattariyyah order.
ترجمه: شطحيات صوفيه
پيشنهاد: طريقه شطاريه
توضيح: ناقد هر چه مى كوشد درنمى يابد شطاريه, كه در صفحات پيشين ديديم كه به شتريه برگردانده شده بود در اين جا چگونه به شطحيات ترجمه شده است. كاش مترجم/مترجمان محترم همان شتريه را مى آوردند.
نگارنده اميدوار است كه مترجم/مترجمان محترم اين كتاب را در چاپ بعدى مورد بازنگرى دقيق قرار دهد و آن را از كاستى ها و كژى هاى فراوان بپيرايند. در آخر نيز از درگاه حضرت حق براى خود و مترجمان محترم كتاب علم و دقت روزافزون مسألت دارم.