كتابشناسى توصيفى آثار علامه شرف الدين
مطلبى سيد ابوالحسن

مقدمه
فراخوان كنگره بزرگداشت علامه شرف الدين عاملى موجب گرديد تا صاحب اين قلم با پذيرش نگارش موضوع كتاب شناسى توصيفى آثار گرانسنگ مرحوم علامه سيد عبدالحسين شرف الدين عاملى توفيق مراجعه و مطالعه آن آثار را نموده و (جرعه هايى جانبخش) از جام آن برگيرد. به راستى سترگى و عظمت پديدآورنده اين آثار ماندگار و ارزشمند را بايد از نگاشته هاى پر ارج او دريافت, چه زيبا و حكيمانه, امير بيان, على(ع) فرموده است كه (كتاب الرجل عنوان عقله وبرهان فضله)1 و در جاى ديگر گفته (كتاب المرء معيار فضله ومسبار نبله)2 يعنى نوشته هركس, نمايه خرد و دليل فضل و دانش و معيار و ميزان و محك تجربه و تبحر اوست.
نوشته هاى شرف الدين حاوى و حاكى از فكر بلند و انديشه ژرف آن عالم بزرگ است. جناب استاد محمدرضا حكيمى, كه خود در فن نويسندگى صاحب نظر و حكيمى فرزانه است از شيوايى و زيبايى و گيرايى نثر و متفكرانه نگارى مرحوم علامه شرف الدين اظهار شگفتى نموده و در مقام نويسنده اى بزرگ وى را چنين مى ستايد:
من در اين مقام, در برابر شرف الدين, دچار هيجانى گسترده و عميق مى شوم. اين فقيه محدث كه در نجف تحصيل كرده و با كتاب ها و متون معهود سر و كار داشته است چگونه است كه وقتى قلم به دست مى گيرد و به بيان انديشه و آفرينشِ تعبير مى نشيند گوى سبقت از نويسندگان بزرگ و متخصصان اهل قلم مى ربايد.
اين كيست كه در آفاق كلمه و تعبير اين گونه مى درخشد و در جهان كلمات اين سان حكومت مى كند؟
اين كيست كه در انتخاب تعبير براى اداى انديشه, و در پروردنِ انديشه براى حضور در تعبير, اين گونه غوغا مى كند؟
اين كيست كه همچون نقاشى چيره دست از نوشته هاى خود, تابلوهايى به اين زيبايى مى آفريند و به خوانندگان آثار خويش ـ به نام نوشته ـ تصوير ارائه مى دهد؟
اين كيست كه چنان آهنگسازى ظريف از كلمات نغمه مى آفريند و از كلام و تعبير موسيقى عبارات خويش را مى آرايد؟
اين كيست كه عظمت كوه ها را با عمق درياها به هم مى آميزد, سپس واژه هايى لطيف, چونان نسيم به كار مى گيرد و استوارتر از زنجيره آهنين, عبارات را مى آرايد؟
اين نويسنده بزرگ و كاتب كبير, كه اين همه هنر و ذوق و ابداع و توان را در خدمت حق و دفاع از تشيع علوى به كار گرفت و آثارى جاودان آفريد شرف الدين است, سيد عبدالحسين شرف الدين.
پيروزى شرف الدين در كار آفريدن آثار خجسته و بديع خويش, مرهون درك درست او بود. او به خوبى درك كرده بود كه (عرضه فكر) كمتر از خود (فكر) نيست. او دانسته بود كه هرچه معلومات و دليل و استناد در دست داشته باشد, اگر آنها در قالبى مناسب و اصيل و پر جاذبه عرضه نگردد اثرى چندان نخواهد داشت. او ديده بود كه متفكران و مصلحان بزرگ در راه تعليم و پيشبرد مقاصد خود از هنر بلاغت استفاده زياد برده اند, بالاتر از همه, نگريسته بود كه (قرآن كريم) به سلاحِ بلاغت مجهز است و چشم خويش باز كرده و ديده بود كه خداوند عالم براى هدايت انسان, (كلام بليغ) را وسيله قرار داده است. شرف الدين به اين حكمت خداوندى ايمان آورد. همچنين سخنان پيامبر اكرم و امام على بن ابيطالب را ـ كه نمونه فصاحت و بلاغت است ـ سرمشق خويش ساخت. از اين رو به اهميت كلام و كيفيت آن اذعان كرد. او همواره كوشيد تا (كلمه) و اسرار آن را و چگونگى تأثير آن را بشناسد, آن گاه آن را به كار گيرد.
آرى, آثار جذاب و برجسته اى كه شرف الدين براى ترويج حق و نشر حقايق و هدايتِ نفوس و تعليم فضيلت و تحكيم مبانيِ عدالت و آزادى و احياى خلق پديد آورد, همه و همه, مرهون قدرت او بود بر گزينشِ كلمه و پيدا كردنِ تعبير و كوشش او در راه فهم اسرار بلاغت, و شناختِ او از اهميت كلمه و كلام.
شرف الدين در تحصيل فن نويسندگى و پرورش ملكه ادبيِ خويش, زحمات بسيار كشيد و اطلاعات لازم را به دست آورد و ممارست ها و تمرين هاى خود را به سامان رسانيد تا توانست صاحب آن قلم توانا و غنى شود و آن گونه كه مى نوشت بنويسد. درباره يكى از ادباى عرب نوشته اند: (جعل مِن العلم نبراساً, ومِن الكلمة راية خفّاقةً; او از دانش, مشعلى ساخته بود و از كلمه, درفشى افراشته).
درست است, كسانى كه علم را با هنرِ نويسندگى درآميزند از اطلاعات و معلومات خويش, مشعل هايى مى سازند كه راه جامعه را روشن مى كند و به جامعه جهت درست مى دهد و از آثار خامه خود پرچم هايى مى افرازند كه در آشفته بازار افكار و عقايد و تبليغات, مردمان را به سوى حق و فضيلت فرامى خواند و در گرداگرد نقطه هدايت گرد مى آورد. فرزند برومند و فرهيخته او, اديب و نويسنده معروف, سيد صدرالدين شرف الدين, درباره اين خصلت پدر ـ گزينش كلمه و كوشش براى پيدا كردنِ تعبير زيباتر ـ چنين نوشته است:
كانت الكلمة عند أبي حاسّة سادسة لا يُرضيه منها إلاّ أن تجمعَ إلى شروط الصّحة, مقاييسَ الجمال وفضيلة الوضوح;3 كلمه در نظر پدرم به منزله حس ششم بود. هيچ گاه راضى نمى شد كلمه اى به كار ببرد, مگر اين كه هم صحيح باشد, هم زيبا, هم روشن.
عالم و اديب معروف نجفى, مرحوم ميرزا محمدعلى اردوبادى نيز نوشته هاى شرف الدين را با تعبير (لَفظَةُ الفَخم)4 مى ستايد, يعنى واژه هاى فاخر و پر توان او و شيخ مرتضى آل ياسين, او را داراى (اسلوب حكيم) مى خواند.5
مرحوم علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى هم آورده است:
وكان له فى الكتابة, أُسلوب خاص تميَّزَ به عَمَّن سِواه6; او در نويسندگى سبكى ويژه داشت كه از سبك نويسندگان ديگر ممتاز بود.
شيوه شيواى شرف الدين در نگارش, زبانزد خاص و عام است, در اين جا نام و سخن چند تن ديگر از شخصيت هايى كه سبك نويسندگى آن مصلح فرهيخته را ستوده اند نقل مى كنيم:

شيخ مرتضى آل ياسين:
…بل كُلّ ما كتب انيق رقيق, رفيع عميق, يجمع بين سُمُوّ الفكر تَرَف اللفظ. هو ما أشرنا إليه ـ فى صدر كلامنا ـ من كونه حريصاً على المُزاوَجَة بين علمه وفنّه. فإذا قَرأت فصلاً علميّاً خالصاً خلتَ ـ لقوّة أسلوبه ونَصاحته ـ أنّك تَقرأ فصلاً أدبياً يَروعُكَ جَمالُهُ المستجمِع لكل الضامر الأدبيّة;7 هرچه او نوشته است, همه خوش سبك است و لطيف, بلند است و عميق, تفكرات عالى در الفاظ فاخر. اين همان موضوعى است كه در آغاز سخن بدان اشاره كرديم; يعنى اين كه شرف الدين اصرار دارد تا علم و هنر را درهم آميزد, بدان سان كه شما هرگاه در نوشته هاى او, يك بخش علمى صرف را مى خوانيد به علت سبك محكم و درخشان او تصور مى كنيد مشغول خواندن يك قطعه ادبى هستيد, قطعه اى كه زيبايى مبتنى بر وفور عناصر ادبى در آن, انسان را به اعجاب و دهشت وامى دارد.

سيد محمدتقى حكيم:
أمّا أسلوب الكتاب فهو أسلوب سَماحَتِهِ فى جملة مؤلَّفاته: إشراق و أصالة ويُسر, مع اعطاء للحادثة ما تستحقُّها من ايجاز أو إطناب…;8 سبك نويسندگى در اين كتاب (النص والاجتهاد) همان سبك حضرت شرف الدين است در ديگر نوشته هاى او, يعنى تابناكى, اصالت و روانى, با رعايت به جاى اختصار يا تفصيل.

سيد محمدصادق صدر:
(كان نَثرُه فصيح اللفظ, مشرق الديباجَة, مُتقَن السّبك, يمسك بعضُه بعضاً ولا يستطيعٌ الكاتب الفذُّ ـ مَهما أوتى قوّة فى البيان أن يحذِف لفظة أو يضع محلَّها أخرى. لأنَّه ـ رحمه الله ـ فكّر قبل أن يُعبِّرَ, وأنشأ التعبير بعد أن احسنَ الاختيار. وكان ـ رحمه الله ـ يَعرض الجملة على حسّه المُرهف قبل أن يُفرغها ثم يُمليها على كاتبه, بعد أن يرتَضيها, ولها رنين و جَرَس, كأحسَن مايمكن للشِعر القويّ من حسّ و رَوى;9نثر شرف الدين فصيح است, با سرآغازى درخشان و سبكى محكم و درهم آميخته (هم چون بتون آرمه). نويسنده توانا ـ هرچند پر توان ـ نمى تواند يك كلمه از نوشته هاى او را حذف يا عوض كند. چرا؟ چون شرف الدين ـ خدايش بيامرزاد ـ پيش از اين كه كلمه را به قلم آورد خوب مى انديشيد و پس از آن كه كلمه را با دقت و وسواس انتخاب مى كرد جمله را مى ساخت و جمله را نيز نخست بر قريحه تيزياب خويش عرضه مى كرد و سپس آن را بر كاتب خود مى خواند تا يادداشت كند و او هنگامى جمله را مى پسنديد كه طنين داشته باشد و در گوش زنگ بزند, مانند كلمه ها و تعبيرهايى كه در اشعار عالى به كار مى رود.

صدرالدين شرف الدين:
تابَعتُ هذا الكتاب الجليل فى تَنزّلاته وشاهدتُ بناءه المحكم وهو يَنمو ويتكامل, رُويدا, رويداً, فى اَناة الإبداع, ومهل التجويد وإعادة النظر. كنتُ أدخل على مؤلّفه الخالد فى ساعات المَخاض فأجده مندَمجا بالموضوع, يحيى الفكرة تأملاً ويُفرِغُها هَمهَمَة فإذا استقامَ له القالب ـ فَنَهَضَ فى فنّه الذواق بالمحتوى ـ أملاه على كاتبه تخطيطاً يعود إليه غير مرّة قبلَ وَضعه بصيغة نهائيّة. ولايَفرُغُ منه إلا اذا تناغَم فى سَمعه اداءً وايقاعاً وتماسك فى يده نَسجاً وتحابُكاً وانسَجَم فى عينه خطّاً ولوناً…;10 من به هنگامى كه اين كتاب جليل, فراز و نشيب هاى تأليف را مى پيمود به همراه آن بودم و مى ديدم كه چگونه شالوده استوار آن ريخته مى شود و چگونه, آهسته آهسته, راه آماده شدن را با شكيبايى لازم در ابتكار و حوصله پر توان پرداخت و بازنگرى مى پيمايد.
من در ساعت هايى كه نويسنده جاودانياد سخت درگير كار نوشتن بود به او سر مى زدم. مى ديدم كه با مسائل كتاب درهم آميخته, موضوعى را مى پروراند و سپس تعبيراتى را زمزمه مى كند تا وقتى كه قالب خورند محتوى را بيابَد و همين كه ـ برحسب معيارهاى هنرى خويش ـ قالب مناسب براى بيان فكر را مى يافت به دبير خود مى گفت تا بنويسد, آن هم به صورتِ پيش نويس و سپس بارها آن را سبك سنگين مى كرد و تنها هنگامى مى پسنديد كه كلمات, رسا باشد و آهنگين و جملات, منسجم باشد و خوش بافت, و نوشته تابلوى شده باشد رنگ آميزى شده….

* * *

* * *

الف. آثار چاپ شده: