گونه شناسى نگارش هاى حديثى اهل سنت در سده هشتم و نهم هجرى
خدايارى على نقى


دو قرن هشتم و نهم هجرى از دوره هاى پر نشاط حديث اهل سنت است. شخصيت هاى حديثى مهمى مانند مِزّى, ذهبى, عراقى و ابن حجر عسقلانى در اين دوره مى زيسته اند. سيوطى (د911) درباره اين چهار تن گفته است:
انّ المحدثين عيال الان في الرجال و غيرها من فنون الحديث على أربعة: المزي والذهبي والعراقي و ابن حجر; اكنون محدثان در رجال و ديگر فنون حديث ريزه خوار چهار تن هستند: مزى, ذهبى, عراقى و ابن حجر.1
حضور اين حديث پژوهان بزرگ و پر نويس از يك سو و تدوين متون و جوامع حديثى در دوره هاى پيشين, كه امكان كارهاى گوناگون بر روى آنها را فراهم ساخته بود از سوى ديگر, سبب ساز تنوع فعاليت هاى حديثى و پديد آمدن گونه هاى مختلف در آثار و نگارش ها در زمينه هاى گوناگون علوم حديث گشته است.
اين نوشتار به منظور آشنايى با گونه هاى نگارش هاى حديثى اهل سنت, و با استفاده از منابعى مانند الرسالة المستطرفة و كشف الظنون فراهم آمده كه براى پرهيز از اطناب از ذكر منابع در تك تك موارد خوددارى شده است. 1. رجال و تراجم
مهم ترين آثار درباره رجال و تراجم در دوره مورد بحث عبارتند از:
ـ تهذيب الكمال في اسماء الرجال از جمال الدين ابوالحجّاج يوسف مزي (654 ـ 742ق),
ـ ميزان الاعتدال فى نقد الرجال,
ـ سير اعلام النبلاء,
ـ تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام,
ـ تذكرة الحفاظ,
ـ الإعلام بوفيات الأعلام,
ـ ديوان الضعفاء والمتروكين,
ـ المغنى فى الضعفاء, همگى از ابوعبدالله محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى (د748ق),
ـ الوافي بالوفيات از صلاح الدين خليل بن ايبك بن عبدالله صفدى (د764ق),
ـ لسان الميزان,
ـ تهذيب التهذيب,
ـ تقريب التهذيب (در تلخيص تهذيب التهذيب),
ـ الايثار بمعرفة رواة الآثار,
ـ نزهة الألباب (در القاب),

ـ الاصابة فى تمييز (/عدّ) الصحابة; اين كتاب جامع مطالب استيعاب و ذيل هاى آن, اسد الغابة و التجريد ذهبى است, تلخيص سيوطى از اين كتاب عين الاصابة فى معرفة الصحابة نام دارد,
ـ تعريف اهل (/أولى) التقديس بمراتب الموصوفين بالتدليس,
ـ رجال الصحيحين,
ـ الثقات ممّن ليس فى التهذيب,
ـ فوائد الاحتفال فى أحوال الرجال المذكورين فى البخارى زيادة على تهذيب الكمال, همگى از شهاب الدين ابوالفضل احمد بن على بن حجر عسقلانى (د852ق),
ـ المقصد الأرشد في ذكر اصحاب الإمام احمد از ابراهيم بن محمد رامينى مقدسى (د884),
ـ اكمال تهذيب الكمال فى اسماء الرجال از علاءالدين مغلطاى بن قليج بن عبيدالله قاهرى (د761ق)
ـ رجال الصحيحين,
ـ رجال السنن الاربعة, هر دو از شهاب الدين ابى الحسين احمد بن احمد كردى هكّارى (د763),
ـ التكميل فى أسماء الثقات والضعفاء والمجاهيل از عمادالدين اسماعيل بن عمر بن كثير (د774ق), وى در اين كتاب تهذيب الكمال و ميزان الاعتدال را به همراه زياداتى گرد آورده است,
ـ اكمال تهذيب الكمال فى أسماء الرجال از سراج الدين ابن ملقن (د804),
ـ ذيل ميزان الاعتدال از زين الدين عراقى (د806),
ـ نهاية السؤل فى رواة الستة الأصول,
ـ الكشف الحثيث عمّن رمي بوضع الحديث,
ـ التبيين لأسمآء المدلّسين,
ـ الاغتباط بمن رمى بالاختلاط, همگى از برهان الدين حلبى (د841) (سبط ابن العجمى),
ـ كتاب الثقات ممّن لم يقع فى الكتب الستّة, از زين الدين قاسم بن قطلوبغا حنفى (د879),
ـ الرياض المستطابة فى جملة من روى فى الصحيحين من الصحابة, از عمادالدين ابوزكريا يحيى بن ابوبكر عامرى يمنى (د893)
ـ الاكتساب فى تلخيص كتب الأنساب, از قطب الدين محمد بن محمد بن عبدالله بن خيضر (خيضرى) شافعى (د894). 2. كتب طبقات
كتب طبقات, كتاب هايى هستند شامل شرح احوال مشايخ و روايات آنان به صورت طبقه اى پس از طبقه اى2 و عصرى پس از عصرى تا زمان مؤلف كتاب طبقات.3
ـ طبقات علماء الحديث از محمد بن احمد جماعيلى مقدسى (د774),
ـ طبقات الشافعيّة از تاج الدين سبكى (د771),
ـ الجواهر المضيئة فى طبقات الحنفيّة, از عبدالقادر بن محمد قرشى حنفى مصرى (د755),
ـ طبقات الحنابلة از زين الدين عبدالرحمن بن احمد بغدادى معروف به ابن رجب (د795),
ـ طبقات العلماء از عمادالدين ابوالفدا اسماعيل بن كثير (705ـ774),
ـ طبقات الشافعية از محيى الدين سليمان بن جعفر اسنوى مصرى (د765),
ـ طبقات الشافعية از قاضى شهاب الدين احمد بن اسماعيل بن خليفه معروف به ابن حسبانى (د815),
ـ طبقات الشافعية از نجم الدين محمد بن ابوبكر مرجانى مكى (د737),
ـ طبقات الشافعية از عمادالدين ابوالفدا اسماعيل بن ابراهيم مقدسى معروف به ابن شرف (د852),
ـ طبقات الشافعية از شهاب الدين احمد بن حسين رملى مقدسى (753ـ844),
ـ طبقات الشافعية از تقى الدين احمد بن محمد بن قاضى شهبه (851),
ـ طبقات الشافعية از شمس الدين محمّد بن عبدالرحمن دمشقى معروف به قاضى صفد
ـ طبقات الحنابلة از برهان الدين ابراهيم بن محمد رامينى (د884),
ـ طبقات الحنابلة از عزالدين ابوالبركات احمد بن ابراهيم كنانى عسقلانى (د876),
ـ طبقات الحنفيّة از قاضى محب الدين ابوالفضل محمد بن ابوالوليد معروف به ابن شحنه (د890)
ـ تاج التراجم في طبقات الحنفيّة از قاسم بن قطلوبغا مصرى (802 ـ879),
ـ المرقاة الوفيّة في طبقات الحنفيّة از محمد بن يعقوب فيروزآبادى (729ـ817)
ـ طبقات الحنفيّة از بدرالدين محمود بن احمد عينى (762ـ 855)
ـ طبقات الحفاظ,
ـ المعين في طبقات المحدّثين هر دو از ذهبى,
ـ ترتيب طبقات الحفاظ للذهبى على حروف المعجم از ابن حجر. 3. كتاب هاى متفق و مفترق, مؤتلف و مختلف و متشابه
اين گونه كتاب ها, كتاب هاى كمكى و راهنما در دانش رجال به شمار مى روند. متفق و مفترق آن است كه نام يا لقب يا نسب دو يا چند راوى, از نظر نگارش و تلفظ يكسان بوده و اشخاص متعدد باشند. مؤتلف و مختلف آن است كه نام دو يا چند راوى از نظر كتابت و نگارش يكسان بوده و تلفظ آنها مختلف باشد. متشابه تركيبى از دو نوع سابق و عبارت از آن است كه نام يا كنيه دو شخص يكسان بوده و در نسب يا نسبت آن دو اختلاف و ائتلاف وجود داشته باشد. يا برعكس نامشان مختلف و مؤتلف بوده و نسبت يا نسبشان متفق باشد.4
كتاب هايى كه در گونه هاى ياد شده و در گونه هاى مشابه نوشته شده اند, عبارتند از:
ـ المختلف والمؤتلف
اختصارِ (تلخيص المتشابه فى الرسم و حماية ما اشكل منه عن بوادر التصحيف والوهم خطيب بغدادى) هر دو از علاءالدين على بن عثمان ماردينى معروف به ابن تركمانى (د750),
ـ مشتبه الاسماء والنسبة,
ـ المقتفى فى سرد الكنى شامل ترتيب, اختصار و افزوده هايى بر كتاب ابواحمد نيشابورى كرابيسى, هر دو از ذهبى,
تبصير المنتبه فى تحرير المشتبه از ابن حجر عسقلانى. 4. كتب مشيخه
در دوره مورد بحث از جمله محدثان زير داراى كتاب مشيخه بوده اند:
ـ عبدالمؤمن بن عبدالحق بن عبدالله بن شمائل بغدادى حنبلى معروف به ابن شمائل (د739),
ـ عمر بن ابراهيم بن مفلح رامينى مقدسى (د872),
ـ تقى الدين ابوبكر (عبدالله) بن محمد بن اسماعيل معروف به ابن قلقشندى (د867),
ـ عمادالدين اسماعيل بن ابراهيم بن عبدالله مقدسى شافعى (د861)
ـ ذهبى (د748) نيز مشيخه چندين محدّث از جمله جعبرى (د706), ابن زراد حريرى (د726) و عزالدين مقدسى (د700) را نگاشته است.
ـ شمس الدين محمد بن على بن حسين حسينى دمشقى (د765) 5. دراية يا مصطلح الحديث
درايه يا مصطلح الحديث از زمينه هاى پر تأليف حديثى در اين دوره است. برخى از مهم ترين آثار در اين زمينه عبارتند از:
ـ الفية الحديث (موسوم به التبصرة والتذكرة),
ـ فتح المغيث بشرح ألفية الحديث,
ـ التقييد والايضاح لما أطلق و أغلق في كتاب ابن الصلاح,
ـ النكت على مقدمة ابن الصلاح همگى از زين الدين عبدالرحيم بن حسين عراقى (725ـ806)5,
ـ منية الطالب لأعز المطالب,
ـ الموقظة في علم مصطلح الحديث,
ـ كتاب الزيادة المضطربة همگى از ذهبى6,
ـ نخبة الفكر في مصطلح أهل الأثر,
ـ نزهة النظر في توضيح نخبة الفكر,
ـ رسالة في مصطلحات أهل الحديث,
ـ النكت على الألفية,
ـ الافصاح بتكميل النكت على ابن الصلاح,
ـ هدى السارى (مقدمه فتح البارى) همگى از ابن حجر7,
ـ زوال الترَح بشرح منظومة ابن فرح از بدرالدين محمد بن ابى بكر بن جماعة (د810), منظومه شهاب الدين احمد بن فرح به قصيده غراميه نامبردار است,
ـ مختصر جامع لمعرفة علوم الحديث از سيد شريف جرجانى (د816),
ـ العالى الرقبة فى شرح نظم النخبة از تقى الدين ابوالعباس احمد بن محمّد شُمُنى (د872); نظم نخبة (الفكر) از والد شارح, كمال الدين شُمُنى است,
ـ صعود المراقى (شرح الفية عراقى) از قطب الدين محمد بن محمد خيضرى (د894),
ـ المنهل الروى فى الحديث النبوى از بدرالدين محمد بن جماعة كنانى (د733) در اختصار مقدمة ابن صلاح,
ـ المنهج السوى فى شرح المنهل الروي (شرح كتاب ياد شده) از عز الدين محمد بن جماعة كنانى (سبط بدرالدين بن جماعة),
ـ الباعث الحثيث في اختصار علوم الحديث از ابن كثير (در اختصار علوم حديث ابن صلاح), 6. آسيب شناسى و نقد حديث
شمار قابل توجّهى از نگاشته هاى عالمان عامّه در سده هشتم و نهم به موضوع آسيب شناسى حديث (مانند وضع, علت, تدليس, ابهام) اختصاص يافته است:
ـ الاحاديث المختارة من الموضوعات من الأباطيل للجورقانى,
ـ ترتيب الموضوعات لابن جوزى,
ـ تلخيص العلل المتناهية في الأحاديث الواهية لابن جوزى همگى از ذهبى,
ـ الزهر المطلول في الخبر المعلول,
ـ شفاء الغلل في بيان العلل,
ـ نزهة القلوب في معرفة المبدّل والمقلوب,
ـ الانتفاع بترتيب العلل للدار قطني على الأنواع همگى از ابن حجر,
ـ المنار المنيف في الصحيح والضعيف از محمّد بن ابى بكر حنبلى معروف به ابن قيم جوزيه (د751),
ـ التذكرة فى الأحاديث المشتهرة از بدرالدين زركشى (د794ق),
ـ الافهام بما وقع فى البخارى من الابهام از عبدالرحمن بن ابى حفص عمر بُلقينى شافعى (د824),
ـ المستفاد من مبهمات المتن والإسناد از ولى الدين ابوزرعة احمد بن ابى الفضل عراقى (د826) كتانى, نويسنده الرسالة المستطرفة, اين كتاب را بهترين كتاب در اين نوع دانسته است.8 7. جمع طرق احاديث
در برخى آثار اين دوره طرق و اسانيد مختلف يك حديث, شناسايى و عرضه شده است; مانند طرق حديث (من كنت مولاه فعلى مولاه )و حديث (طير) هر دو از ذهبى. 8. مستخرج نويسى
مستخرج, در اصطلاح كتابى است كه در آن محدّث, احاديث كتاب حديثى ديگر را با اسانيد خود كه غير از طريق صاحب كتاب است, مى آورد و در شيخ مؤلف يا راوى بالاتر ولو در صحابى, اسانيد اجتماع مى يابند. ترتيب كتاب, متون و طرق اسانيد آن رعايت مى شود.9
نگارنده در اين دوره تنها به مستخرج ابوالفضل عبدالرحيم بن حسين عراقى (د806) بر مستدرك حاكم نيشابورى برخورد. 8. جمع كتب حديثى
در برخى آثار اين دوره احاديث چند كتاب حديثى (مانند صحاح و مسانيد) در مجموعه هايى گردآورى شده است. اين كار اصطلاحاً جمع نويسى نام دارد. آثار اين گونه نگارشى حديثى عبارتند از:
ـ جامع المسانيد و السنن الهادى لأقوم سنن از ابن كثير دمشقى (د774): اين كتاب جامع اصول ستّة و مسندهاى احمد, بزّار, ابى يعلى, و طبرانى (معجم) كبير بوده و به ترتيب الفبايى, ابتدا نام صحابى را مى آورد و سپس تمام روايات وى را در كتب ياد شده و ديگر كتب ذكر مى كند.10
ـ تسهيل طريق الوصول الى احاديث الزائدة على جامع الاصول از مجدالدين محمد بن يعقوب فيروزآبادى (د817) 10. شرح نويسى
از زمينه هاى مهم فعاليت حديثى اهل سنت در دوره مورد بحث, نگارش شرح و تعليقه بر مصادر حديثى پيشين و به ويژه صحاح ششگانه است. با توجه به كثرت اين گونه كتاب ها به برخى از شروح صحاح اشاره مى شود.
ـ الكواكب الدرارى (شرح صحيح بخارى), از شمس الدين محمد بن يوسف كرمانى (717ـ786ق),
ـ شرح سنن ابى داود از ابوبكر زبيدى (د752),
ـ شرح صحيح بخارى از بدرالدين محمد زركشى (د793),
ـ شرح صحيح بخارى از سراج الدين عمر بن على بن ملقن شافعى (د804),
ـ فتح البارى (شرح صحيح بخارى) از ابن حجر عسقلانى (د852),
ـ عمدة القارى (شرح صحيح بخارى) از بدرالدين محمود بن احمد عينى حنفى (د855),
ـ شرح صحيح مسلم, شرح سنن نسايى; هر دو از محمد بن ابراهيم بن ايوب حمصى معروف به ابن عصياتى (د834),
ـ اكمال الإكمال (شرح صحيح مسلم) از محمد آبى (د828),
ـ فضل المنعم (شرح صحيح مسلم) از محمد هروى (د729ق),
ـ شرح سنن ابى داود از ولى الدين ابوزرعه احمد بن ابى الفضل عراقى (د826),
ـ انتماء (/انتحاء) السنن و اقتفاء السنن (شرح سنن ابو داود) از احمد مقدسى (د765), 11. معجم نگارى
معجم (ج: معاجم) كتابى است كه در آن احاديث به ترتيب صحابه يا مشايخِ (مؤلف) يا بلاد يا جز آن ذكر مى شود و غالباً مرتب به حروف الفباست.11
در اين دوره محدثان ذيل صاحب معجم بوده اند:
ـ شرف الدين عبدالمؤمن بن خلف شافعى دمياطى (د705 يا 706) (بر پايه مشايخ),
ـ برهان الدين ابراهيم بن احمد بن عبدالواحد تنوخى (د800),
ـ تقى الدين على بن عبدالكافى سبكى (د756ق),
ـ ذهبى. 12. زوائدنويسى
ييكى از زمينه هاى فعاليت هاى حديثى اهل سنّت در قرن هشتم و نهم هجرى زوائدنويسى است.12
مهم ترين زوائد اهل سنّت در اين دو قرن و از سوى نور الدين هيثمى (د807), شهاب الدين بوصيرى (د840) و ابن حجر عسقلانى (د852) پديد آمده است.
زوائدهاى هيثمى:
يك. غاية المقصد في زوائد المسند (زوائد مسند ابن حنبل بر كتب ستّه)
دو. كشف الاستار عن زوائد البزّار;
سه. المقصد العلي في زوائد ابي يعلى الموصلي;
چهار. البدر المنير فى زوائد المعجم الكبير;
پنج. مجمع البحرين فى زوائد المعجمين;
شش. موارد الظمآن إلى زوائد ابن حبان;
هفت. بغية الباحث على زوائد الحارث;
هشت. مجمع الزوائد و منبع الفوائد (شامل زوائدهاى ياد شده به استثناى زوائد مسند حارث و صحيح ابن حبان)
زوائدهاى بوصيرى:
يك. مصباح الزجاجة فى زوائد ابن ماجة;
دو. تحفة الحبيب للحبيب بالزوائد فى الترغيب والترهيب;
سه. زوائد نوادر الأصول;
چهار. فوائد المنتقي لزوائد البيهقى;
پنج. اتحاف الخيرة (/السادة) المهرة بزوائد المسانيد العشرة; (مهم ترين زوائد بوصيرى);
شش. مختصر اتحاف السادة المهرة بزوائد المسانيد العشرة;
زوائدهاى ابن حجر:
يك. زوائد الأدب المفرد للبخارى;
دو. زوائد مسند الحارث بن ابى اسامة على الكتب الستّة و مسند احمد;
سه. زوائد مسند احمد بن منيع;
چهار. زوائد البزار على الكتب الستة و مسند احمد;
پنج. زيادات بعض الموطآت على بعض;
شش. زوائد الفردوس;
هفت. زوائد الكتب الأربعة ممّا هو صحيح;
هشت. المطالب العالية بزوائد المسانيد الثمانية (مهم ترين زوائد ابن حجر);13 13. كتب اطراف
كتب اطراف, كتاب هايى هستند كه در آنها طرف ابتداى حديث كه دلالت بر بقيه دارد همراه با جمع اسانيد آن ذكر مى شود. موضوع كار كتب اطراف ممكن است يك يا چند كتاب حديثى باشد.14
ـ أطراف الستّة از ابو الحجاج يوسف بن عبدالرحمن مزّى (د742) در زمينه اطراف احاديث صحاح ستّه,
ـ الكشّاف فى معرفة الأطراف از شمس الدين محمد بن حمزه حسينى دمشقى (د765),
ـ أطراف صحيح ابن حبان از زين الدين عراقى (د806),
ـ أطراف المسانيد العشرة از ابى العباس احمد بن محمد كنانى بوصيرى شافعى (د840); اين كتاب اطراف مسانيد ابى داود طيالسى, عبدالله بن زبير حميدى, مسدد بن مسرهد, محمد بن يحيى بن ابى عمر عدنى, اسحاق بن راهويه, ابى بكر بن ابى شيبه, احمد بن منيع, عبد بن حُميد, حارث بن محمد بن ابى اسامه, ابى يعلى موصلى شامل است.
الإشراف على الأطراف از سراج الدين ابى حفص عمر بن على بن احمد انصارى اندلسى معروف به ابن الملقّن (د804):
ـ أطراف الصحيحين,
ـ اتحاف المهرة بأطراف العشرة, شامل اطراف كتاب هاى موطأ, مسند شافعى, مسند احمد, مسند دارمى, صحيح ابن خزيمه, منتقى ابن الجارود, صحيح ابن حبان, مستدرك حاكم, مستخرج ابى عوانه, شرح معانى الآثار, و سنن دار قطنى.
ـ أطراف المسند المعتلى بأطراف المسند الحنبلى, (برگرفته از اتحاف المهرة پيش گفته)
اطراف الأحاديث المختارة (الأحاديث المختارة از ضياء مقدسى است),
ـ أطراف الفردوس همگى از ابن حجر عسقلانى (د852), 14. تخريج احاديث متون متقدم
كتاب هاى تخريج احاديث, عبارت از كتاب هايى هستند كه به مأخذيابى و بيان اسانيد احاديث به كار رفته در متون كلامى, فقهى, تفسيرى, عرفانى و… مى پردازند. در اين كتاب ها معمولاً درباره اعتبار حديث نيز اظهارنظر مى شود.15 در دوره مورد بحث اين گونه كتاب ها از فراوانى نسبى برخوردارند.
ـ الكفاية فى معرفة احاديث الهداية از علاءالدين على بن عثمان ماردينى (د750) (الهداية از برهان الدين على بن ابوبكر فرغانى (د593ق) در شرح كتاب ديگر وى بداية المبتدى و در فقه حنفى است.)
ـ تخريج احاديث الكشّاف (زمخشرى) از ابى محمد عبدالله بن يوسف (يا يوسف بن عبدالله) زيلعى (د762)
ـ نصب الراية لاحاديث الهداية از همو,
ـ تخريج احاديث شرح كبير رافعى بر الوجيز غزالى در فقه شافعى از عزالدين عبدالعزيز بن جماعه كنانى (د767),
ـ تخريج احاديث شرح كبير رافعى بر الوجيز غزالى از حفيد نامبرده محمد بن جماعة (د819),
ـ تخريج احاديث منهاج بيضاوى از تاج الدين سبكى (د771),
ـ العناية فى تخريج احاديث الهداية از عبدالقادر بن محمد قرشى حنفى مصرى (د775),
ـ الطرق والوسائل فى تخريج احاديث خلاصة الدلائل از همو (خلاصة الدلائل فى تنقيح المسائل از حسام الدين على بن احمد بن مكى رازى است),
ـ تخريج شرح كبير رافعى از بدرالدين زركشى (د794),
ـ المناهج والتناقيح فى تخريج احاديث المصابيح از صدرالدين محمد بن ابراهيم مناوى شافعى (د803),
ـ تحفة المحتاج الى احاديث المنهاج از سراج الدين عمر بن ملقن (د804) (المنهاج از بيضاوى و در اصول است.),
ـ البدر المنير فى تخريج الأحاديث والآثار الواقعة فى الشرح الكبير از سراج الدين عمر بن ملقن (د804); وى اين كتاب را تلخيص نموده به نام خلاصة البدر المنير و چكيده اى هم از آن به نام منتقى خلاصة البدر المنير فراهم نموده است.
ـ تذكرة الأخيار بما فى الوسيط من الأخبار از همو. (الوسيط از غزالى است),
ـ تخريج احاديث منهاج بيضاوى,
ـ إخبار الأحياء بأخبار الإحياء (تخريج كبير احياء العلوم غزالى),
ـ المغنى عن حمل الأسفار في الأسفار في تخريج ما في الإحياء من الأخبار (گزيده كتاب قبل),
ـ الكشف المبين عن تخريج إحياء علوم الدين (متوسط) همگى از زين الدين عراقى (د806),
ـ الكافى الشاف فى تخريج أحاديث الكشاف,
ـ تخريج احاديث الأذكار نووى,
ـ تخريج اربعين نووى,
ـ هداية الرواة الى تخريج أحاديث المصابيح والمشكاة,
ـ الدراية فى منتخب تخريج أحاديث الهداية,
ـ التلخيص الحبير فى تخريج احاديث شرح الوجيز الكبير همگى از ابن حجر (د852),
ـ احاديث تفسير ابى الليث السمرقندى,
ـ تخريج احاديث شرح المختار فى الفقه الحنفى (المختار و شرح آن از مجدالدين عبدالله بن مودود موصلى (د683) است),
ـ تحفة الأحياء بما فات من تخاريج الإحياء,
ـ احاديث عوارف المعارف سهروردى همگى از زين الدين قاسم بن قطلوبغا (د879). 15. مرتب ساختن كتاب هاى پيشينيان
بخشى از فعاليت هاى حديثى اين دوره شامل تهذيب و مرتب ساختن كتاب هاى حديثى پيشين بوده است از جمله:
ـ تقريب البغية فى ترتيب احاديث الحلية (ترتيب احاديث حلية الاولياء ابونعيم اصفهانى) از نورالدين هيثمى (د807),
ـ الاحسان فى تقريب صحيح ابن حبان از علاءالدين على بن بلبان بن عبدالله فارسى (د739) كه احاديث صحيح ابن حبان را بر ابواب مرتب نموده است.
ـ مهذّب السنن الكبرى از ذهبى (السنن الكبرى از بيهقى است)
ـ وسيلة المسلم في تهذيب صحيح مسلم از محمّد بن محمّد كلبى غرناطى معروف به ابن جزى (د741)
ـ الكواكب الدرارى في ترتيب مسند الامام احمد على ابواب البخارى از على بن حسين بن عروه معروف به ابن زكنون (د837),

16. كتب احاديث مسلسل
حديث مسلسل, حديثى است كه راويان سلسله سند آن بر يك صفت يا حالتى اشتراك دارند.16 برخى از محدثان در زمينه اين گونه احاديث, كتاب هاى مستقلى نگاشته اند.
ـ العذب السلسل فى الحديث المسلسل از ذهبى,
ـ المسلسلات از تقى الدين سبكى (د756),
ـ المسلسلات از صلاح الدين خليل بن كيكلدى علايى دمشقى(د761),
ـ المسلسلات ولى الدين احمد بن ابى الفضل عراقى (د826),
ـ المسلسلات از سعيدالدين محمّد بن مسعود كازرونى (د758)
ـ نفحات الأخيار من مسلسلات الأخبار از شمس الدين محمّد بن ابى بكر معروف به ابن ناصرالدين (د842), 17. گردآورى احاديث با حذف اسانيد
اين گونه نگارشى شامل متون شمارى از احاديث مسند با حذف اسانيد آنها است. اين كار تجريد ناميده مى شود. احاديث اين كتاب ها معمولاً به ترتيب الفبا است.17
ـ الامام فى احاديث الاحكام,
ـ الامام بأحاديث الاحكام (مختصر كتاب ياد شده) هر دو از تقى الدين محمد بن على بن وهب بن مطيع معروف به ابن دقيق العيد (د702),
ـ الفائق فى الكلام الرائق از جمال الدين عبدالله بن على بن حمائل مشهور به ابن غنائم (د744) شامل ده هزار حديث نبوى به ترتيب الفبا,
ـ تجريد الأصول في أحاديث الرسول از شرف الدين هبةالله بن عبدالرحيم بارزى شافعى معروف به ابن بارزى (د738) شامل تجريد جامع الاصول ابن اثير,
ـ بلوغ المرام من احاديث الاحكام از ابن حجر (د852),
ـ الدرر فى حديث سيد البشر از زين الدين عبدالغنى بن محمد ازهرى (زنده در 882) كه در آن احاديث به ترتيب الفبا و با تصريح به نام مخرجين آمده است.
ـ مشكاة المصابيح از محمد بن عبدالله خطيب تبريزى كه در آن مصادر و راويان احاديث مصباح السنة ابومحمد بغوى را تعيين نموده و فصلى بر آن افزوده است. پايان نگارش اين كتاب 737 هجرى است.
ـ التجريد الصريح لأحاديث الجامع الصحيح از شهاب الدين ابوالعباس احمد بن عبداللطيف شرجى زبيدى (د893). 18. كتاب هاى عوالى
در دوره هاى مختلف حديث اهل سنت برخى محدثان, احاديث عالى السند (احاديث داراى قلت واسطه) را در مجموعه هايى گرد آورده اند. نام اين كتاب ها بر حسب شمار راويان, وحدانيات, ثنائيات و… ناميده مى شود.
ـ تساعيات و عشاريات از محمد بن محمد ورغمى (د803)
ـ تساعيات از رضى الدين ابراهيم بن محمد طبرى مكى (د722),
ـ ثلاثيات ابن ماجة,
ـ عوالى شمس الدين واسطى (د699),
ـ عوالى الطاووسى (د704),
ـ العوالي من حديث مالك بن أنس, همگى از ذهبى,
ـ عوالى البخارى از تقى الدين ابن تيميه (د728),
ـ تساعيات از اثيرالدين ابوحيان محمد بن يوسف بن حيان اندلسى نحوى (د745),
ـ عشاريات از برهان الدين ابراهيم بن احمد تنوخى (د800),
ـ عشاريات از زين الدين عراقى (د806),
ـ عوالى الليث بن سعد از قاسم بن قطلوبغا (د879) 19. اربعين نگارى
گردآورى مجموعه هايى شامل چهل حديث همواره مورد توجه عالمان شيعه و اهل سنت بوده است. نمونه اربعين هاى پديد آمده در دوره مورد بحث به قرار زير است.
ـ الاربعون المتباينات از تقى الدين محمد بن احمد بن عبدالرحمن فارسى شريف حسنى (د832),
ـ الاربعون از محمد بن محمد جزرى (د833),
ـ الاربعون از ابراهيم بن حسن مالكى (د744),
ـ الاربعون في الحج از محب الدين احمد بن عبدالله مكى (749)
ـ اربعين تساعيات,
ـ اربعين مسلسلات هر دو از تاج الدين عبدالغفار بن محمد سعدى (د732),
ـ الأربعون البلدانيّه از ذهبى,
ـ الاربعون المتباينات از ابن حجر. 20. كتب روايت ابناء از آباء
ـ الوشى المعلم فى من روى عن ابيه عن جده عن النبى صلى الله عليه (وآله) وسلم از صلاح الدين علايى; به گفته كتّانى اين كتاب جامع ترين كتابى است كه در موضوع خود نوشته شده است. ابن حجر گزينش و افزوده اى بر اين كتاب دارد.18 21. كتب امالى
كتب امالى, كتاب هايى هستند شامل احاديثى كه شيخِ حديث آنها را در مجالس متعدد املا نموده است.19
نويسنده الرسالة المستطرفة بر آن است كه املاى حديث در دوره هاى پيشين رواج بسيار داشت و شيوه كار چنان بود كه شيخ و حافظ حديث در روز سه شنبه يا جمعه در جامع مى نشست و با اسانيد خود, احاديث و آثارى را در جمع شاگردان ايراد مى كرد و به تفسير غريب الحديث و بيان مسائل و فوائد مربوط به متن يا اسناد آن مى پرداخت. شاگرد كه مستملى ناميده مى شود, موظف بود در ابتداى دفتر خود قيد كند: (هذا مجلس املاه شيخنا فلان بجامع كذا فى يوم كذا).20
ـ امالى عبدالرحيم بن حسين عراقى (د806),
ـ امالى احمد بن عبدالرحيم عراقى (د826),
ـ امالى ابن حجر (د852),
ـ امالى مسانيد ابى حنيفه از قاسم بن قطلوبغا (د879). 22. كتب سيره نبوى
كتّانى ـ نويسنده الرسالة المستطرفة ـ كتاب هاى مربوط به سيره نبوى را جزء گونه هاى نگارشى حديث اهل سنت شمرده است. برخى از اين كتاب ها عبارتند از:
ـ الزهر الباسم فى سيرة المصطفى ابى القاسم از علاءالدين مغلطاى,
ـ الاشارة الى سيرة المصطفى و تاريخ من بعده من الخلفاء از همو در اختصار كتاب قبل,
ـ السيرة الكبرى از عزالدين ابن جماعه,
ـ السيرة الصغرى از همو,
ـ غاية السؤول فى خصائص الرسول از سراج الدين ابن ملقن,
ـ الدرر السنية فى نظم السيرة النبوية از زين الدين عراقى,
ـ نور النبراس فى شرح سيرة ابن سيد الناس از برهان الدين ابراهيم بن محمد حلبى معروف به سبط ابن العجمى كه تعليقه اى است بر نور العيون فى تلخيص سيرة الامين المأمون از ابى الفتح ابن سيد الناس. (نور العيون نيز تلخيص كتاب ديگر نويسنده به نام عيون الاثر فى فنون المغازى و الشمائل و السيَر است.)
ـ جامع الآثار فى مولد المختار از شمس الدين محمد بن ناصر دمشقى (د842),
ـ السيرة از ابن حجر (د852),
ـ الانوار بخصائص النبى المختار از همو,
ـ بهجة المحافل و بغية الأماثل فى تلخيص السير والمعجزات والشمائل از ابوزكريا يحيى بن ابوبكر عامرى يمنى (د893),
ـ اللفظ المكرم بخصائص النبى المحترم از قطب الدين محمد بن محمد بن عبدالله بن خيضر خيضرى (د894).پي نوشت ها: 1. طبقات الحفاظ, تحقيق: على محمّد عمر, مكتبة الثقافة الدينيّة, ص547. 2. طبقه, در اصطلاح جماعتى را گويند كه در يك عصر بوده و قريب السن و در ملاقات مشايخ و اخذ حديث از استاد شريك باشند. (دراية الحديث, ص17) 3. سيّد محمّد بن جعفر كتّانى, الرسالة المستطرفة, دار البشائر الإسلامية, ص138. 4. الرسالة المستطرفة, ص114 و 115. براى اقسام و نمونه هاى هركدام ر.ك: منهج النقد فى علوم الحديث, ص180 و184. 5. الفية الحديث, مقدمه احمد محمد شاكر, ص ى و ك. 6. سير أعلام النبلاء, ج1, مقدمه محقق, ص76. 7. ابن حجر العسقلاني و دراسة مصنفاته, ج1, ص288ـ301. 8.الرسالة المستطرفة, ص124. 9. همان, ص31. 10. همان, ص175 و176. 11. همان, ص235; دراية الحديث, ص28. 12. برخى برآنند كه نخستين كتاب در زوائدنويسى از حافظ مغلطاى بن قليج (د762) هجرى است (مجمع الزوائد و منبع الفوائد, هيثمى, تحقيق عبدالله محمد الدرويش, مقدمه, ص54). 13. برگرفته از مقدمه سعد بن ناصر بن عبدالعزيز الشثرى بر المطالب العالية, چاپ اول, 1419 دارالعصمه و دارالغيب و مقدمه اتحاف الخيرة المهرة از احمد معبد, چاپ اول 1420, دارالوطن. 14. الرسالة المستطرفة, ص167. 15. ر.ك: همان, ص185. 16. همان, ص81. 17. همان, ص177. 18. همان, ص163 و164. 19. همان, ص159; درايةالحديث, ص30. 20. الرسالة المستطرفة, ص159.