«الجمل» لشيخ المفيد
ميرشريفى سيد على

در نخستين سال حكومت اميرالمؤمنين على(ع) (36 هجرى)، شورش خونينى به بهانه خونخواهى عثمان، به رهبرى عايشه و كارگزارى طلحه و زبير در نزديك شهر بصره رخ داد. (البته همين سردمداران شورش، خود قاتل عثمان بودند و بارها بدان اعتراف كردند). چون عايشه هنگام رهبرى نبرد بر جملى (شترنرى) سوار بود، اين نبرد به جنگ جمل مشهور شد. جنگ جمل - و يا به تعبير بهتر و رساتر فتنه جمل - اوّلين نبردى بود كه بين دو طائفه از مسلمين پديد آمد، لذا از اين نظر حائز اهميت شد و محور بحث و جدل قرار گرفت.
مسئله شورش جمل چنان پيچيده بود و ظاهر فريبنده داشت كه به گفته شافعى اگر على(ع)، اين جنگ را به پايان نرسانده بود، كسى از احكام جنگ بين مسلمانان چيزى نمى‌دانست.(1) جنگ جمل از ديرباز مورد بحث و گفتگو واقع شد: يكى از نظر كلامى كه آيا حق با چه گروهى بود، و ديگر از نظر گزارش؛ و به اصطلاح تاريخ فتنه جمل.
مورّخان بزرگ و معروف درباره واقعه جمل كتابهاى مستقلى نوشتند كه برخى از آنها عبارتند از: ابومخنف لوط بن يحيى ازدى (متوفاى 157 ق)، محمد بن عمر واقدى (متوفاى 207ق)، نصر بن مزاحم منقرى (متوفاى 212ق) على بن محمد مداينى (متوفاى 225ق)، عبداللَّه بن محمد بن ابى شيبه (متوفاى 235 ق)، ابراهيم بن محمد بن سعيد ثقفى (متوفاى 283 ق).(2)
اين كتابها عموماً در جو اختناق و مناسب با ذوق حاكمان طاغوت زمان نوشته شد و لذا به خوبى گوياى ماجراى جمل و نشان دهنده آن صحنه نبود؛ افزون بر اين خود اين كتابها هم به شكل اصليشان به دست ما نرسيده؛ جز تكه‌هايى كه برخى نقل كرده‌اند، آن هم مطالبى كه با اغراض و افكارشان مناسب بوده است.
يكى از كسانى كه كتاب بسيار پربار و بدون اغراض و افكار آلوده درباره جنگ جمل نوشت، متفكر بزرگ، و فقيه ژرف نگر، مرحوم شيخ مفيد بود، شيخ مفيد بزرگترين چهره درخشان شيعه در قرن چهارم هجرى، متكلّمى بس ماهر و زبَردست، دانشمندى جامع و مورّخى محقّق بود. او در حالى كه مرجع تقليد كل شيعيان جهان بود و رياست و زعامت اين طائفه را برعهده داشت و دهها شاگرد فرزانه چونان سيّد مرتضى، سيد رضى، شيخ طوسى، نجاشى و... تعليم و تربيت مى‌كرد و به پاسخگويى سؤالات و استفتاآت *38* گوناگون از سراسر جهان اسلام مى‌پرداخت و مشكلات و معضلات اجتماعى را حل مى‌كرد و دهها جلسه علمى و بحث و مناظره درباره مذهب شيعه را برگزار مى‌نمود، جز اينها اشتغالات ديگرى نيز داشت، با اين همه از نياز جامعه به تأليف كتابهاى كلامى و تاريخى و... غافل نبود و آثار بسيار گرانبهايى همانند «ارشاد»، «جمل»، «الفصول المختارة»، «اوائل المقالات» و... از خود به يادگار گذاشت. به فرموده استاد علامه سيد مرتضى عسكرى:
«سهم شيعه در پاسدارى از وقايع تاريخ اسلام بيش از مكتب خلفاء است. كافى است در اين باره رجال نجاشى و فهرست شيخ طوسى را ببينيد و ملاحظه كنيد كه اصحاب ائمه چقدر در سيره و تاريخ نوشته‌اند. گرچه از زمان شيخ طوسى حوزه‌هاى علميّه ما تك بُعدى شده است. شيخ مفيد جمل را نوشته است ولى آيا فقها و آيات عظام تمايلى به نوشتن چنين مطالبى نشان مى‌دهند؟ و به تأليف چنين كتبى مى‌پردازند؟ كم كم حوزه‌هاى علميّه تك علمى شدند و سيره را كنار گذاشتند، در نتيجه اخبار سيره صحيح كه اصحاب ائمه نوشته بودند، در دست نيست».(3)
و به تعبير ديگر، فقيهان و عالمان آن روز علومى غير از فقه و اصول را كسر شأن نمى‌دانستند و پرداختن به عقايد، تاريخ و بررسيهاى گوناگون علمى و فكرى را دون شأن خود نمى‌پنداشتتند، آنچه را مورد نياز جامعه مى‌دانستند و مقتضى مرزبانى خود تلقّى مى‌كردند بدان عمل مى‌كردند. بدين لحاظ ما بسى مفتخريم كه مجتهدان و فقيهان پيشينيان امثال شيخ مفيد، سيّد مرتضى، شيخ طوسى، علامه حلى و... در دانشهاى گوناگون دست داشته و كتاب و رساله نوشته‌اند.
محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شيخ مفيد كه به سال 338 از مادر بزاد، و پس از سالها تعليم و تعلم، تدريس و تأليف و گذراندن افتخارآميز فراز و نشيب زندگى و بر جاى نهادن دهها اثر ژرف و گرانقدر و پروراندن شاگردانى بس بزرگ و ارجمند، به سال 413 رخت از جهان بر بست.
شيخ مفيد از قله‌هاى افراشته فرهنگ تشيّع و بزرگ قافله سالار دانش و بينش و از متكلمان برجسته شيعه در قرن چهارم هجرى است. كه در اين سطور كوتاه، عرضه ابعاد زندگانى و جايگاه بلند او ممكن نيست و اين مهم را مقالى ديگر و مجالى ديگر بايد. او در ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى كتاب نوشته است؛ كتاب «الجمل» يكى از آثار گرانسنگ آن بزرگوار است، كه اينك گزارشى از محتواى آن را با چگونگى متن آن كه در حال انجام است تقديم مى‌داريم. محتواى كتاب:
شيخ مفيد كتاب جمل را به درخواست فردى نگاشته، كه از او خواهش كرده است تا كتابى درباره جنگ جمل و آراء و عقايد مسلمانان درباره آن بنويسيد. وى در پاسخ شخص ياد شده فرمود: من كتابى مى‌نويسم كه همگان بتوانند با مطالعه آن به حقيقت ماجرا پى برند و حق را از باطل و سره را از ناسره تشخيص و تميز دهند.(4) با عنايت به اين مشكل كه به تصريح او: كتابهايى كه درباره جنگ جمل نگاشته شده چنان آشفته و اخبارش مخلوط است كه كسى را توان آن نيست تا بتواند حقيقت ماجرا را از لابلاى آنها دريابد، شيخ مفيد كتاب جمل يا النصرة السيد العترة فى حرب البصرة را در دو بخش تنظيم كرده است: در بخش اول واقعه جمل را از ديدگاه كلامى بررسى و تحقيق نموده است. همن گونه كه گفتيم فتنه جمل از صدر اسلام مورد بحث و نقض و ابرام بوده است. بسيارى از مسلمانان و به ويژه شيعيان، اميرالمؤمنين على *39* - عليه السلام - را ناگزير از جنگ مى‌دانستند و مى‌گويند چاره‌اى جز ريشه‌كن كردن فساد نبود، زيرا فتنه جويان جمل بر امام معصوم (ع) و رهبر مسلمانان خروج كرده و كيان حكومت نوپاى اسلام را به خطر انداخته بودند و شرعاً محارب و واجب القتل بودند. گروهى ديگر از مسلمانان مى‌گويند: يكى از دو طائفه حتماً باطل بوده، ولى تشخيص آن غير ممكن است برخى ديگر گفته‌اند: هر دو گروه باطل بودند! همچنين عده‌اى ديگر گفته‌اند: هر دو گروه راه صحيح و صواب رفتند و به اجتهاد خود عمل نمودند. تعدادى نيز گفته‌اند: اصولاً جايز و سزاوار نيست كه در مورد اصحاب پيامبر(ص) سخن گفته شود و يا اظهار نظرى شود، لذا در مورد هيچ يك از دو طائفه نمى‌توان بحث نمود و... مرحوم مفيد تمامى آراء و عقايد فرقه‌هاى اسلامى را در نخستين بخش كتاب آورده و با دليلهاى محكم و منطق روشن و مستدل پاسخ گفته است.
بخش دوم كتاب تاريخ جنگ جمل و گزارش آن است. مؤلف چكيده و عصاره ماجرا را از لحظه‌هاى شروع تا پايان آن، بر اساس منابع و مآخذ معتبر، بدون تعصب و طرفدارى بى مورد به طور دقيق نقل كرده است. ويژگى‌هاى كتاب:
جمل مفيد داراى نقاط برجسته و ويژگيهاى بسيارى است كه به برخى از آنها ذيلاً اشاره مى‌شود:
1- نويسنده كتاب يكى از عالمان بزرگ و مراجع عظيم الشأن شيعه است. لذا كتاب از استحكام بسيار والا و بالايى برخورداراست، خصوصاً كه از آخرين تأليفات اوست و در سنين غناى فكر و پختگى بيشتر انديشه او نوشته شده است.
2- گفتيم كه كتاب‌هايى كه نزديك به زمان واقعه جمل نگاشته شد، فعلاً هيچ كدام در دست نيست، فقط گزينشى و تكه‌هايى كه مورخان بعدى نقل كرده‌اند، براى ما مانده است، با توجه به اين نكته كه غالباً هر مورخى مطالبى را كه با افكار و عقايد و مذهب خودش سازگار است نقل مى‌كند، و از مسائلى كه بعضاً به ضرر او تمام مى‌شود چشم پوشى مى‌كند، اهميت و ارزش كتاب مفيد روشن مى‌شود. آنگاه مى‌بينيم تنها مفيد است كه مطالبى از آنها را به دست ما داده است و مى‌توان گفت اثرش از اين نظر تقريباً منحصر به فرد است.
3- در بين كتابهايى كه مستقلاً درباره جمل نوشته شده و هم اكنون موجود است، اين كتاب گسترده‌ترين و كامل‌ترين آنهاست، بدين سبب منبع و مآخذ معتبر و جامعى درباره واقعه جمل محسوب مى‌شود.
4- همانطور كه مؤلف تصريح كرده، در اين اثر فقط از منابع و مآخذ اهل سنّت استفاده شده و با گفتار خودشان به ايشان پاسخ داده است. ارزش و اهميّت اين مطلب بر اهل فن پوشيده نيست.
5- نويسنده به هيچ وجه و هيچ گونه اعمال تعصب ننموده و همانگونه كه روش پسنديده اوست كمال ادب و احترام را نسبت به افكار ديگران مراعات كرده، با منطق قوى، استدلال محكم و احتجاج دندانشكن خصم را مجاب نموده است. گفتنى است كه در سراسر كتاب، از آغاز تا انجام، حتى يك مورد لعن، ناسزا و دشنام ديده نمى‌شود.
6- كتاب همانند اقيانوسى است مملو از جواهر و اشياى قيمتى كه هر كس فراخور حال خود مى‌تواند از آن استفاده كند و بهره جويد: متكلم و دانشمند علم عقايد از احتجاجات كلامى آن، فقيه از مسائل فقهى آن (مثلاً اسير مسلمان نبايد كشته شود، زن و بچه مسلمان، اسير نمى‌شود و...) و آنجا كه اميرالمؤمنين على - عليه السّلام - هنگام انتصاب ابن عباس به استاندارى بصره دستور العملى به او داد، بهترين درس براى زمامداران و سياستمداران اسلامى است، و عفو و بخشش و بزرگوارى آن حضرت نمونه اوج كرامت اخلاقى است و مورخان و پژوهشگران تاريخى از گزارش صحيح و چگونگى ماجرا اطلاق دقيق حاصل مى‌كنند و... .
7- كتاب آكنده و لبريز از نكات بسيار مهم تاريخى است كه بسيارى از آنها تقريباً منحصر به فرد است. افسوس كه اين مختصر، آوردن نمونه‌هايى از آن را بر نمى‌تابد. پيدايش كتاب:
كتاب جمل را دو شاگرد بزرگ مفيد، شيخ طوسى(5) و نجاشى(6) در فهرست تأليفات و تصنيفات او ذكر كرده‌اند و شيخ طوسى فرمود: من آن را بيش از يك بار نزد مفيد خوانده‌ام ابن شهر آشوب(7) نيز آن را در فهرست آثار مفيد آورده است. گويا بعدها نسخه آن كمياب و اندك اندك ناياب شده، به طورى كه در طول نزديك به ده قرن، از آن اطّلاعى در دست نبوده و كسى از آن مطلب نقل نكرده است. حتى علامه مجلسى با آن همه تلاشهاى طاقت فرسا و شگفت‌انگيز كه در راه جمع آورى نسخ آثار شيعه متحمّل شد، و نيز كتابشناس *40* خبير رجالى كبير، ميرزا عبداللَّه افندى، از آن اطلاع نداشته‌اند و لذا است كه در بحار(8) از آن مطلبى نقل نشده است. تا اينكه - بحمداللَّه - اخيراً در نجف نسخه‌اى از آن يافت شد و با اندكى اصلاح به چاپ رسيد، آنگاه پس از مدتى همان چاپ نجف، بدون رعايت امانت و ذكر نام ناشر اصلى در قم افست شد.
اين چاپ آكنده از اغلاط گوناگون و اشتباهات فاحش است، به حدى كه تقريباً اين اثر غير قابل استفاده شده و دريغ است كه همچنان مغلوط بماند و احياء نشود. از اين روى، تصميم گرفته شد كه اين درّ گرانبها و گوهر كمياب، غبارها از رخش زدوده شود و با تحقيقى شايسته و چهره‌اى منقح و مهذب به زيور طبع آراسته و تقديم مجامع علمى و شيفتگان فرهنگ گهربار اسلام و تشيّع گردد. البته به اقتضاى الفضل للمبتدى و ان احسن المقتدى حق تقدم با دست اندركاران چاپ نجف است كه سعيشان مشكور باد.
بهرحال حدود يك سال است كه كار تصحيح و تحقيق كتاب شروع شده و اميد است كه براى كنگره هزاره مرحوم مفيد (در سال 1413 منتشر شود و ارمغانى براى محققان و پژوهشگران تايخ اسلام باشد. نسخه‌هاى معتمد:
برغم تفحّص و جستجوى زياد و تتبع در فهرستهاى كتابخانه‌هاى داخل و خارج كشور و پرس و جو از كتابشناسان بزرگ و آگاهان فن، جز دو نسخه خطى از آن به دست نيامد. اساس كار در تصحيح و تحقيق، دو نسخه خطى و يك نسخه چاپى، با مشخّصات ذيل است:
1- نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى كه از كتابهاى مرحوم شيخ الاسلام زنجانى است. اين نسخه به سال 1338 ق در نجف اشرف نوشته شده و داراى خطى خوش و 145 صفحه است.
2- نسخه متعلق به كتابخانه آستان قدس رضوى - سلام اللَّه عليه - تاريخ كتابت آن 1352 ق در نجف اشرف و به خط زين العابدين فرزند محمد اروميه است. اين نسخه گرچه خود قدمتى ندارد، ولى به گفته مستنسخ از روى نسخه‌اى بسيار عتيق و كهن استنساخ شده است. نسخه مذكور داراى 223 صفحه و خطى خواناست و توضيحاتى از مستنسخ در حاشيه آن آمده است.
3- نسخه چاپى نجف كه در سال 1382 ه.ق، در «المطبعة الحيدريّه» به چاپ رسيده است. اين نسخه در چاپ دوّم با نسخه خاندان كاشف الغطاء مقابله شده است و پانوشتهايى سودمند دارد. شيوه تصحيح و مراحل پژوهش‌
مراحل و چگونگى پژوهش بر اساس نسخه‌هاى ياد شده چنين است:
الف) مقابله نسخه‌ها و تحقيق و تصحيح و مراجعه به مصادر و مآخذ و سرانجام گزينش متنى صحيح با قياس و تلفيق از كليه نسخه‌ها و با در نظر گرفتن مصادر و مراجع.
ب) استخراج آيات و روايت.
ج) استخراج منابع و مآخذ و اقوال.
د) پانوشتها و توضيحات لازم و تشريح لغات مشكل و مباحث رجالى و تاريخى و... .
ه) اعراب اشعار، احاديث و كلمات مشكل.
و) انواع فهرستهاى گوناگون و راهگشا. ترجمه كتاب:
در سال 1366 ش متن چاپ شده در نجف را جناب آقاى دكتر محمود مهدوى دامغانى به فارسى ترجمه كرد و به سال 1367 ش به همّت نشر نى منتشر شد. مترجم، مقدمه كوتاهى درباره مؤلف و كتاب جمل دارد و مقدارى نيز پابرگ توضيحى؛ فهرست راهنمايى هم در آخر كتاب آمده است. گزينش جالب و حسن انتخاب مترجم محترم، بسيار قابل تحسين و ستايش است. ترجمه نيز نسبتاً خوب و گوياى محتواى كتاب است، ولى چون بر اساس همان متن مغلوط بوده، اكثر اشتباهات متن چاپى عربى، قهراً به ترجمه فارسى راه يافته است.

پاورقيها:
1. كنزالعرفان فى فقه القرآن. فاضل مقداد، مكتبةالمرتضويه، ص 386.
2. فهرست ابن نديم، چاپ تجدد صفحان 105، 111، 115 پ 285...
3. نقد متد طبرى در تاريخ نگاى، گفتگو با سيد مرتضى عسكرى (كيهان انديشه، شماره 25، مرداد و شهريور 1368) ص 41.
4. جمل مفيد، چاپ نجف ص 18.
5. فهرست شيخ طوسى، منشورات رضى، ص 158.
6. رجال نجاشى، چاپ داورى، ص 288.
7. معالم العلماء، چاپ نجف، ص 113.
8. رجوع شود به بحارالأنوار، ج 32، ص 149 - 364.