است كه در بيابان راه را گم كرده باشد: فِي الأَْرْضِ حَيْرانَ لَهُ أَصْحابٌ يَدْعُونَه،[1] از يك سو، عده‌اى او را به سمت خود مى‌خوانند، كه بيا! از سوى ديگر، شيطان‌ها و ديوها، جرس‌جنبان بانگ بر‌مى‌دارند كه پيش ما بيا؛ راه تو و كمال تو اين است و بس. سرانجام، انسان يكى از اين دو راه را برمى‌گزيند؛ يا دست به درجات صعود زده و بالا مى‌رود ‌الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرفَعُه‌ـ يا پاى در دركات سقوط برده و فرو مى‌افتد و تا «اسفل سافلين» فرو مى‌غلطد.

بنابراين، «مبارزه با نفس» هرگز به اين معنا نيست كه خداوند موجود بدذاتى را آفريده است و بايد شب و روز با او جنگيد و وى را كشت؛ بلكه مبارزه با نفس، يعنى مبارزه با خودخواهى و خودپرستى كه جانشين خداپرستى شده است. مبارزه با آن «خود حيوانى» كه انسان را از اوج صعود تا قعر سقوط فرو مى‌كشد؛ يعنى قيام بر ضد اين سرسخت‌ترين دشمن داخلى نفس. امام خمينى(قدس سره)، مراقبه و محاسبه در اين زمينه و تشخيص خودخواهى از خداخواهى را يكى از منازل سالكان مى‌دانست.

جمله و نماز پايانى

بعضى از بستگان حضرت امام، خاطرات واپسين روز حيات ايشان را اين‌گونه