نقش داشته باشند. در اين‌گونه معارف، چه بسا با تغيير پيش‌فرض‌ها و ساختارهاى خاص فرهنگى ـ اجتماعى، تغييراتى به وجود آيد؛ چنان كه در معرفت‌هاى عادى، وضع به همين منوال است.

در علوم و معارف غير دينى، كم نيستند آرايى كه بطلان آن‌ها ثابت شده است و يا احتمال تغيير در آن‌ها وجود دارد؛ مانند نظريه زمين مركزى و.... مگر در پزشكى در برخى مسائل، اختلاف نظر وجود ندارد؟ هنوز در طب در معالجه بسيارى از امراض، اختلاف آرا هست. در مواردى يك پزشك چيزى و پزشك ديگر چيز ديگرى تشخيص مى‌دهد؛ و يكى داروى خاصى و ديگرى داروى ديگر را تجويز مى‌كند؛ اما هيچ وقت براى اين اختلاف‌ها، درِ دانشگاه‌ها، درمانگاه‌ها، مطب‌هاى پزشكان و داروخانه‌ها بسته نمى‌شود؛ براى اين‌كه نتايج قطعى فراوانى هست؛ هرچند ممكن است گاهى يك پزشك، اشتباه بكند؛ چنانكه ممكن است يك نظريه خطا درآيد.

در احكام جزئىِ فرعى دينى نيز، نمونه‌هايى از تبدل رأى و اختلاف در فتوا مشاهده مى‌شود؛ براى نمونه فقيهان سابق ‌از ظاهر مدارك فقهى‌ـ چنين استنباط مى‌كردند كه آب چاه، در اثر ملاقات با نجاست نجس مى‌شود و تطهير آن با كشيدن مقدار معينى از آب آن چاه حاصل مى‌شود. نمونه ديگر، اختلاف برداشت فقيهان است در اين‌كه در ركعت سوم و چهارم نماز، گفتن يك مرتبه «تسبيحات اربعه» كافى است يا سه مرتبه گفتن واجب است.

اين‌گونه اختلاف‌هاى جزئى در برداشت از برخى مدارك فقهى، امرى ممكن است؛ ولى در مسلّمات اسلام، اختلافى وجود ندارد. آن‌جايى كه ‌در جزئيات‌ـ اختلاف فتوا هست، هر فقيهى فتوايش براى خودش حجت است و مقلدانش بر