برده‌اند و در مسائل علمى و معرفتى پيشرفت كرده‌اند. دسته ديگرى از انسان‌ها بيشتر به بُعد عاطفى و احساسى پرداخته‌اند و جهات محبت و عشق را در خودشان تقويت كرده‌اند. اسلام از آنجا كه براى تربيت و رشد دادن انسان در همه ابعادش نازل شده است، هم به مسائل عقلى و فكرى انسان‌ها سفارش فراوان كرده و هم به عواطف و احساسات آنها. بعضى تصور كرده‌اند كه انسان يا بايد به بُعد عقلانى و علمى بپردازد يا به بُعد عاطفى و احساسى، اين مطلب كمابيش در ادبيات ما هم منعكس شده است و در بسيارى از اشعار عارفان آمده كه عقل با عشق سازگار نيست‌؛ ولى همان‌طور كه گفتم آن خدايى كه انسان را با اين ابعاد گوناگون آفريده، همه اين‌ها را وسايلى براى رشد و تكامل روح او قرار داده است. اگر گاهى به ظاهر بين عشق و عقل تضادى ديده مى‌شود، اختصاص به امورى خاص دارد وگرنه عشق و عقل مثل دو بالى هستند كه انسان را به سوى ملكوت اعلى و قرب الهى پرواز مى‌دهند. اين مطلب درباره مظاهر الهى اين عالم هم صادق است. خداى متعال در اين عالم از بين مخلوقاتش مظاهرى را انتخاب فرموده كه اين‌ها نشانه‌هايى براى هدايت ديگر انسان‌ها باشند. بايد هم آنها را شناخت و هم به آنها عشق ورزيد‌؛ اگرچه افرادى كه به امور عقلى و فكرى و علمى مى‌پردازند، طبعاً درباره شناخت اين مظاهر الهى بيشتر كار مى‌كنند و آنان كه