بلندى در وادى عرفان بيان مى‌كند دليل بر اين نيست كه او عارفى راه‌يافته، واصل و داراى مقامات عالى عرفانى است. آنچه در اين مسير مهم است پايه معرفت شهودى فرد به خداى متعال است و آن هم، همان گونه كه اشاره كرديم، چيزى است كه جز خود فرد كس ديگرى به آن راهى ندارد و آن را درك نمى‌كند.

در اين وادى قلب و دل مهم است؛ نه لفظ و مفهوم. به زبان آوردن و بيان مطالب عرفانى، بين اين‌كه خود فرد آن مطالب را يافته باشد يا اين‌كه تنها الفاظ و مفاهيمش را از ديگران و اساتيد عرفان ياد گرفته و تلقى كرده باشد؛ مشترك است. آن عرفان اصطلاحى و معرفت شهودى هيچ ملازمه‌اى ندارد با اين‌كه انسان الفاظش را نيز بلد باشد، و يا اين‌كه اگر الفاظش را بلد است حتماً معانى و حقيقتش را نيز يافته باشد. ممكن است كسى الفاظش را بداند؛ ولى خودش را نيافته باشد، همان‌گونه كه ممكن است خودش را يافته باشد ولى الفاظش را بلد نباشد. البته ممكن است هم آن عرفان را يافته و نيز الفاظش را ياد گرفته باشد. از نظر منطقى، به اصطلاح بين اين دو «عموم و خصوص من وجه» است.

بنابراين، نه صرف اين‌كه كسى الفاظ و اصطلاحات پيچيده عرفانى به كار مى‌برد و موشكافى‌ها در مطالب و دقايق عرفانى مى‌كند دليل بر اين است كه معرفت قلبى زيادى دارد، و نه اين‌كه اگر كسى الفاظش را بلد نيست دليل بر اين مى‌شود كه بهره‌اى از حقيقت عرفان ندارد. هم‌چنين نه ظهور كرامات، عجايب و غرايب از كسى دليل بر اين است كه مقامات شامخ معنوى و عرفانى دارد و نه نداشتن و ظاهر نشدن آن‌ها دليل بر اين است كه فرد از عرفان، مقامات و كمالات عرفانى بى‌بهره است.

عرفان، فلسفه و عقل

با توضيحى كه در مورد عرفان داديم و اصل آن را «شناخت حضورى و شهودى خداوند» دانستيم، روشن مى‌شود كه «شناخت عرفانى» در مقابل «شناخت عقلى» است. شناخت عقلى سر و كارش با استدلال، مفاهيم، تصورات و الفاظ است، در حالى كه