از سوى ديگر، با نوعى مسامحه و توسعه در اصطلاح، مى‌توان همه سير و سلوك‌هايى را كه به انگيزه يافتن حقيقت و رسيدن به رستگارى انجام مى‌گيرد، حالات روحى و شهودهاى ناشى از آن‌ها را عرفان ناميد. به گونه‌اى كه شامل عرفان‌هاى هندى، بودايى و عرفان‌هاى بعضى از قبايل ساكن سيبرى و قبايل بومى افريقا نيز بشود. اين توسعه و مسامحه، مانند آن‌جايى است كه، براى مثال، در يك اصطلاح، واژه «دين» را در چنان معناى عامّى به كار مى‌بريم كه حتى بوديسم و بت‌پرستى و مانند آن‌ها را نيز شامل شود.

تصوف و عرفان

واژه «تصوف» بنا بر اظهر احتمالات از واژه «صوف» گرفته شده و از آن‌جا كه «صوف» به معناى «پشم» است، «تصوف» را بايد به «پشمينه پوشى» معنا كرد. پوشيدن لباس‌هاى پشمين، زبر و خشن، در واقع نمادى از زندگى سخت و دورى از تن‌پرورى، تن‌آسايى و لذت‌پرستى است و صوفى با پوشيدن چنين لباسى، و در رنج و محنت قرار دادن نفس مى‌خواهد خود را از بند هوا و هوس‌هاى مادى و دنيوى برهاند و نفس زياده‌طلب و سركش را مطيع و رام خود گرداند. از اين‌رو «تصوف» مناسبت بيشترى با «عرفان عملى» دارد، چنان‌كه واژه «عرفان» بيشتر «عرفان نظرى» را تداعى مى‌كند و با آن متناسب‌تر است.

معمولاً كسانى كه به عنوان «صوفى» خوانده مى‌شوند و معروف به «تصوف» هستند، به اين‌كه در هر زمانى يك «انسان كامل» وجود دارد،قايلند. اين انسان كامل كه در اصطلاح «قطب» خوانده مى‌شود، بر همه افراد احاطه دارد و همه بايد به دامن او چنگ زنند و هر فيضى را از او تلقى كنند. «اقطاب» نيز خود سلسله‌هايى دارند و هر قطب مطالب را از قطب پيشين تلقى مى‌كند و به همين صورت هر قطبى مطالب را به قطب بعدى انتقال مى‌دهد. البته صوفيان خود گروه‌ها و فرقه‌هاى مختلفى هستند و بعضاً مرام،