بالاتر از اين‌ها است. اما همان گونه كه متذكر شديم، توجه به اين مثال مى‌تواند تا حدودى مطلب را به ذهن نزديك كند. شناخت خداوند از راه عقل، فلسفه، كلام، برهان و استدلال، نظير «شنيدن» است، و شناخت او از راه دل، كشف و شهود باطنى و قلبى، نظير «ديدن»؛ و در تفاوت اين دو همين بس كه: شنيدن كى بود مانند ديدن!

عرفان نظرى و عرفان عملى

هم‌چنان كه اشاره كرديم، «عرفان» در لغت به معناى شناختن است، و در اصطلاح، به شناختى از خداوند اطلاق مى‌شود كه از راه شهود درونى و يافت باطنى حاصل مى‌گردد. گفتنى است كه عرفان در معانى و اصطلاحات ديگرى نيز به كار مى‌رود كه البته بين آن‌ها و معناى اصطلاحى مذكور نوعى ارتباط و تناسب وجود دارد.

گرچه اصل عرفان همين كشف و شهود باطنى و قلبى است؛ ولى در يك اصطلاح، به گزاره‌هاى حاكى از آن مشاهدات و مكاشفات نيز «عرفان» اطلاق شده است، توضيح اين‌كه:

روشن شد كه اصل عرفان، يافت حضورى و ادراك شهودى خداوند، صفات و افعال او است. از اين‌رو، هم‌چنان كه گفتيم، اين شناخت از سنخ مفاهيم و صورت‌هاى ذهنى و الفاظ نيست؛ بلكه ديدن و يافتن است. اما كسى كه چنين مشاهده و شناختى برايش حاصل مى‌گردد، اگر بخواهد آنچه را كه دريافت كرده، براى ديگران بازگو و توصيف كند، چاره‌اى ندارد جز اين‌كه آن را در قالب الفاظ و مفاهيم درآورد تا براى ديگران قابل فهم باشد. از اين‌رو در اين اصطلاح، به اين نقل‌ها و گزاره‌هايى كه به قصد حكايت از آن دريافت و شناخت حضورى بيان مى‌گردد نيز «عرفان» گفته مى‌شود. در واقع اين همان چيزى است كه از آن به «عرفان نظرى» تعبير مى‌شود و برخى، مانند آنچه در فلسفه اشراق آمده، آن را با نوعى استدلال عقلى نيز توأم ساخته‌اند.

علاوه بر آن، از آن‌جا كه حصول چنين كشف و شهودهايى معمولا متوقف بر